Ораз Баймұратұлы Баймұратов – елімізде және шетел жерлерде кеңінен танымал халықаралық деңгейдегі ірі ғалым-экономист, көрнекті ғылым ұйымдастырушысы, білім беру көшбасшысы және қоғам қайраткері.
 
Ораз Баймұратұлы Баймұратов 1935 жылғы 14 қыркүйекте Солтүстік Қазақстан облысының қазіргі Мағжан Жұмабаев ауданына қарасты Дүйсеке ауылында дүниеге келген. Ата-анасы Баймұрат Төкішұлы мен Хабиба Өздімбайқызы 7 перзент тәрбиелеген, кенже ұлына көне түркі тілінен шыққан «бақыт, сәттілік» мағынасындағы есім берілген. Балалық шағынан-ақ ерекше зеректігімен, білімге құштарлығымен көзге түскен, жазғы демалыс күндерінің өзінде кітаптан қол үзбейтін. Баймұратов жастардың биік мұратқа, білімге, ілгерілеуге деген ұмтылысын жан-жақты қолдайтын, Қамбар батыр мен Баян батыр, Мағжан поэзиясы арқылы отансүйгіштікке баулыған, ата-баба даналығының, халқының мәдениеті мен тарихының қадір-қасиетін ұғындырған ортада өсіп-өнген.
Туған ауылындағы жеті жылдық мектепті үздік аяқтаған соң, орта білімін Петропавл қаласындағы №5 қазақ мектеп-интернатында жалғастырды. Бұл оқу орны дарынды ауыл жастарына үлкен мүмкіндік ашып, олардың көбісі кейін елдің жетекші жоғары оқу орындарына түсті.
Үздік білімі, үлгілі тәртібі және мектеп өміріне белсенді қатысқаны үшін ол мектептің комсомол ұйымдастырушысы болып сайланды. 1951 жылы небәрі 16 жасында ол Қазақстан комсомолы V съезінің (1951 жылғы 10–15 шілде, Алматы қаласы) ең жас делегаты ретінде сайланып, ел жастарының сеніміне ие болды. Бұл оның әсем қаламен алғашқы және ұмытылмас кездесуі еді. Сол кезеңде Қазақстан Лениндік коммунистік жастар одағы Орталық Комитетінің (ҚР ЛКЖО ОК) хатшылары аты аңызға айналған Х. Доспанова, А. Фуглова, А. Шалов болған. Съезд делагатының №634 мандатын О. Баймұратов өмір бойы естелік ретінде сақтап келген.
О. Баймұратов орта мектепті 1952 жылы алтын медальмен тәмамдады. Үлкен буынға еліктеген О. Баймұратұлы Мәскеуде жоғары білім алуды армандаған. Ол ағасының, сол кезде Мәскеу түсті металдар және алтын институтының студенті, кейіннен геология-минералогия ғылымдарының

докторы атанған Нұрғазы Нұралиннің ақыл-кеңесіне құлақ асып, дәл осы оқу орнына түседі. Осы кезеңде Мәскеуде қазақстандық студенттердің, жерлестер мен ауылдастардың тұтас тобы білім алатын. Олардың қатарында А. Жантүреев, А. Қошанов, С. Қожахметов, Н. Нұралин, А. Малдыбаев, З. Олжабаев, Қ. Салықов, Е. Шайхутдинов, және басқалар болды.
1957 жылы М.И. Калинин атындағы Мәскеу түсті металдар және алтын институтын үздік бітіргеннен кейін О. Баймұратов туған республикасына жолдама алып, еңбек жолын бастады. Ол өзінің кәсіби қызметін Орталық ғылыми-техникалық ақпарат институтында бастады. 1958 жылы ол Қазақ КСР Ғылым академиясының Экономика институтына ауысып, осында оның үлкен ғылымға бастайтын жарқын жолы басталды.

Қазақ КСР Ғылым Академиясының Экономика институты

Алған терең білімі мен ол жұмыс істеген ғылыми орта жас ғалымның бастапқы ғылыми қызығушылық бағыттарын, яғни экономиканың инвестициялар мен өнеркәсіп экономикасы салаларын анықтауға түрткі болды. Ораз Баймұратовтың кәсіби және ғылыми қызметінде оған әрдайым ізгі ниетті, парасатты жандар жолықты деуге болады. Жас ғалымның ғылымға деген ұмтылысы мен зерттеушілік дарынын көптеген танымал ғалымдар, соның ішінде Экономика институтының директоры С.Е. Толыбеков байқап, қолдау көрсетті. Қазақ КСР Ғылым академиясының Президенті, академик Қ.И. Сәтбаев О. Баймұратовтың құжаттарын қабылдау мерзімі өтіп кеткеніне қарамастан, оны аспирантураға қабылдауға жеке өзі қол жеткізген. 1962-1964 жж. ол Мәскеу Болат және қорытпалар институтының Экономика кафедрасының аспирантурасында профессор С.Я. Рачковскийдің жетекшілігімен білім алды. 1964 жылы «Металлургия зауыттарын қайта құру және кеңейтудің экономикалық тиімділігі (Қазақстанның мыс қорыту зауыттарындағы мысалдар негізінде)» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады.

Экономика институтына оралғаннан кейін О. Баймұратовтың ғылыми өсуінің жаңа кезеңі басталды. Ол өзін ерекше ойлай білетін, терең теориялық талдау жасау қабілеті бар ғалым ретінде танытты. О.Б. Баймұратовтың ғылыми ізденістерінің өзегінде капиталдық салымдар мен ғылыми-техникалық прогрестің әлеуметтік-экономикалық тиімділігінің теориялық, әдіснамалық және қолданбалы мәселелері тұрды. Бұл бағыт экономикалық ғылым дамуының маңызды бағыттарының бірі болып саналды. Қазақстанда алғаш рет 1964 жылдан бастап осы мәселе жас, небәрі 29 жастағы ғалымның бастамасымен және жетекшілігімен зерттеле бастады. Кейін бұл зерттеу

бағыты елімізде және шетелде кеңінен танылған оның алғашқы ірі ғылыми мектебіне айналды.
Қысқа мерзім ішінде О. Баймұратов ғылыми ізденістерінің нәтижесін ірі еңбегіне айналдырып, 1971 жылы «Өнеркәсіптік өндірістегі капиталдық салымдардың экономикалық тиімділігі (бағалау, талдау және өсім мәселелері)» тақырыбында докторлық диссертациясын сәтті қорғады. Осылайша ол Қазақстандағы ең жас экономика ғылымдарының докторы атанды. Кейін, 1975 жылы, экономика профессоры ғылыми атағын иеленді. Осы кезеңде оған диссертацияның ғылыми кеңесшісі, ҚазКСР ҒА корреспондент-мүшесі Р.М. Петухов, ресми оппоненттер – ҚазКСР ҒА академигі С.Б. Баишев, профессор В.П. Красовский және М.Г. Мильграмм, сондай-ақ бірқатар басқа да көрнекті қазақстандық және кеңестік ғалымдар үлкен қолдау көрсетті.
1958–1980 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының Экономика институтында қызмет еткен кезеңінде О. Баймұратов КСРО-дағы ең ірі экономист-ғалымдардың бірі дәрежесіне көтерілді. Ол экономика ғылымын Қазақстанда ғана емес, одан тыс елдерде де кеңінен танылған аса маңызды еңбектерімен байытты. Ғылымдағы зор еңбегінің мойындалуы ретінде 1979 жылы О. Баймұратов Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды. Ал 1983–1991 жылдары ол Қазақ КСР Ғылым академиясының Қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің бюро мүшесі ретінде қызмет атқарды.
О. Баймұратовтың алғашқы ғылыми еңбектері-ақ оның жоғары ғыдыми-теориялық дайындық деңгейін, экономикалық теорияны шаруашылық тәжірибемен ұштастыра білу қабілетін және зерттеудің озық әдістерін қолданудағы жаңашылдығын көрсетті. Оның тікелей қатысуымен және ғылыми жетекшілігімен жарық көрген ұжымдық монографиялар қатарында «Қазақстан өнеркәсібіндегі күрделі қаржының салымының тиімділігі» (1969 ж.), «Қазақстан өнеркәсібіндегі техникалық прогрестің тиімділігі» (1973 ж.) және «Ғылыми-техникалық прогресті болжау» (1975 ж.) еңбектері бар. Соңғы еңбекте республикада алғаш рет шетелдік тәжірибеде қолданылатын прогрессивті болжау әдістері жан-жақты талданған.
О. Баймұратовтың ғылыми көзқарасының қалыптасуына инвестициялардың тиімділігі теориясының әлемге танылған ғылыми мектебінің негізін қалаған әлемдік деңгейдегі ғалымдар – академик Т.С. Хачатуров пен профессор В.П. Красовскиймен шығармашылық ынтымақтастықтың зор ықпалы болды. Мұны атап өтпеуге болмайды.

Осы кезеңде Қазақстанда капиталдық салымдар мен инвестициялар тиімділігі және ғылыми-техникалық прогресс теориясы бойынша өзінің алғашқы ірі ғылыми мектебін қалыптастырды.
Оның «Күрделі қаржының салымының экономикалық тиімділігін талдау және бағалау әдістері» (1972 ж.) жеке монографиясы кеңінен танымал болды. Бұл кітап ғылыми қауым тарапынан ірі әрі түпнұсқалық сипаттағы іргелі зерттеу ретінде мойындалды. Онда автор алғаш рет экономикалық категория ретінде күрделі қаржының салымының техникалық негізін зерттеді, инвестициялық прогрестің, күрделі қаржының және ғылыми-техникалық прогрестің тиімділігінің теориялық-методологиялық және талдау мәселелерінің кең спектрін қарастырды, инвестицияларды экономикалық өсу факторы ретінде бағалау әдістерін ұсынды, әлеуметтік еңбек шығындарының салыстырмалы тиімділігі теориясы одан әрі дамыды. О.Б. Баймұратов ұсынған бірқатар тұжырымдар мен әдістер, соның ішінде капиталдық салымдардың салыстырмалы тиімділігін, түрлі мерзімді шығындарды дисконттау әдістерін бағалау тәсілдері бүгінде де өз әдіснамалық маңызын жоғалтқан жоқ. Айта кетерлігі, сол кезеңдегі кеңестік экономикалық ғылымда инвестициялар мен ғылыми-техникалық прогресс мәселелері идеологиялық тұрғыдан ең аз саясиланған бағыттардың бірі болды. Сондықтан О. Баймұратов бұл салада ғылыми еркіндік пен әдіснамалық жаңашылдыққа қол жеткізе алды. Оның инвестициялар мен экономикалық өсімнің өзара байланысы, инвестициялық үдеріс пен технологиялық прогрестің біртұтастығы жөніндегі бейсызық әдіснамалық тұжырымдамасы кейінгі еңбектерінде де жалғасын тапты және қазіргі инновациялық-технологиялық дамудың ғылыми парадигмасымен үйлеседі.
Экономикалық өсудің жаңа сапасын қамтамасыз ету және оның гуманистік мазмұнын арттыру тұрғысынан алғанда, 1979 жылы «Экономика мәселелері» журналында (Мәскеу қ.) жарияланған «Күрделі қаржының салымының әлеуметтік тиімділігі» мақаласы бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Мақала өзінің терең теориялық мазмұнымен және жаңашыл көзқарасымен тек елімізде ғана емес, шетелдік ғылыми ортада да үлкен қызығушылық тудырды. Ол ағылшын тіліне аударылып, АҚШ-та жеке басылым ретінде жарық көрді. Бұл сол кезеңдегі кеңестік экономист-ғалымдар үшін сирек кездесетін, бірегей ғылыми жетістік болды.
О.Б. Баймұратов Қазақстанда Қазақстанда ғылымтану және ғылым экономикасы саласындағы жаңа ғылыми мектептің негізін қалаушылардың бірі болды. Ғылымтану бағыты оның ғылыми қызметіндегі екінші ірі мектеп ретінде қалыптасты. Ғылымның тиімділігін, әсіресе теориялық зерттеулер нәтижелерінің тиімділігін бағалау мәселелері бойынша оның түпнұсқалық

ғылыми тұжырымдары бұрынғы Одақ көлемінде алғашқылардың қатарында жарық көріп, бүгінгі күнге дейін әдіснамалық эталон ретінде бағаланып келеді. Экономика институтында бұл ғылыми бағыт өз жалғасын тауып, бүгінде осы салада ғылымтанушылардың төртінші буыны табысты еңбек етуде.
«Ғылыми зерттеулердің тиімділігі (бағалау әдістемесі және өсу мәселелері)» (1978 ж.) кітабы – ерекше атап өтуге тұрарлық еңбек. Бұл еңбекте ғылымның экономикалық рөлін теориялық тұрғыдан негіздеуге айтарлықтай орын берілген. Автор ғылыми зерттеулердің тиімділігі теориясы мәселелеріне ерекше назар аудара отырып, әдіснамалық негіз ретінде жүйелік талдау тәсілін таңдаған. Бұл тәсіл оған бірқатар маңызды әрі тың ғылыми ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді. Кітапта тиімділік есептеулері негізгі принциптермен тұжырымдалған. Ғылыми зерттеулер тиімділігінің ұғымы алғаш рет кеңінен ашылып, оны кешенді тұрғыда бағалау қажеттігі атап өтілді. Бұл бағалау ғылыми нәтижелерді өндіріске енгізу ғана емес, сонымен қатар ғылымның өз ішіндегі әлеуметтік және экономикалық салдарын да қамтуы тиіс деп көрсетілді. Сондай-ақ автор ғылыми зерттеулердің түрлерін жіктеп, олардың мазмұндық ерекшеліктерін айқындады. Ол іргелі зерттеулердің тиімділігін анықтаудың ерекше тәсілін ұсынды. Ол теориялық зерттеулерді нәтижелерінің іргелілік деңгейіне қарай жіктеудің ғылыми негіздемесін жасап, олардың тиімділігін бағалау критерийлерінің жүйесін қалыптастырды. Бұл критерийлер зерттеудің мазмұндық, ғылыми мәнін ескеріп, оның қолданбалы зерттеулермен және тәжірибемен байланысын күшейтуге бағытталған. Автордың қолданбалы зерттеулердің тиімділігін бағалау әдістері де үлкен түпнұсқалықпен ерекшеленеді. Айта кетерлігі, ғалым ғылыми-зерттеу жұмыстарының (ҒЗЖ) экономикалық тиімділігімен қатар оның әлеуметтік әсерін де кеңінен қарастырған.
Ғылымтану мәселелері О. Баймұратовтың басқа да еңбектерінде өз жалғасын тапты. Атап айтқанда, ғылымның экономикалық рөлін арттыру мәселесіне арналған ұжымдық монография – «Ғылыми-өндірістік кешендер (Қазақстан материалдары негізінде)» (1982 ж.) ерекше орын алады. Бұл еңбекте ғылым мен өндірістің интеграциясының мәні, нысандары мен салдары, жинақталған ғылыми әлеуетті тиімді пайдалану және «зерттеу – өндіріс» циклін жеделдету мәселелері жан-жақты талданған. Зерттеуде басты назар ғылыми-өндірістік кешендерді ғылым мен өндірістің ортақ мақсат, технологиялық, ұйымдастырушылық және экономикалық бірлік негізінде табиғи түрде бірігуінің нәтижесі ретінде қарастыруға бағытталған. Автордың осы еңбекте ұсынған көзқарастары қазіргі ұлттық инновациялық жүйе тұжырымдамасының негізгі қағидаттарымен үйлеседі. Осы арқылы ғалым ғылым әрдайым тәжірибеден озық тұруы тиіс деген ғылыми ұстанымды

дәлелдеп берді. 1985 жылы О.Б. Баймұратовтың ғылым экономикасы саласындағы зерттеу циклі Қазақстан Ғылым академиясының Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлығымен марапатталды.

Өндіргіш күштерді зерттеу кеңесі

О.Б. Баймұратовтың ғылыми және ғылыми-ұйымдастырушылық қызметіндегі жемісті кезеңдері 1980 жылы ҚазКСР Ғылым академиясының Өндірістік күштерді зерттеу кеңесіне (ӨКЗК), алдымен төрағаның бірінші орынбасары, ал 1983 жылдан 1994 жылға дейінтөраға қызметіне ауысуымен байланысты. Осы кезеңде оның Батыс Қазақстан, Арал және Балқаш бойынша ірі ғылыми экспедициялардың, бірқатар ірі мемлекеттік ғылыми бағдарламалардың, сондай-ақ Алматы қаласының «Интенсификация-90» бағдарламасының жетекшісі ретіндегі тамаша ұйымдастырушылық қабілеттері айқын көрінді.
Оның ғылыми ізденістерінің басты бағыттарына әлеуметтік-экономикалық болжау, өңірлік экономика, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, қоршаған ортаны қорғау мәселелері айналды. Сонымен қатар, бұл зерттеулер тек экономикалық емес, пәнаралық сипатта жүргізілді, бұл О.Б. Баймұратовтың ғылыми дүниетанымының кеңдігінің дәлелі.
О.Б. Баймұратовтың ғылыми және ұйымдастырушылық қызметінің нәтижесінде ӨКЗК біртіндеп елдің жетекші ғылыми орталықтарының біріне айналды. Қазақ КСР Ғылым академиясы жанындағы ӨҚЗК әзірлеген ғылыми зерттеулер тек республикада ғана емес, бұрынғы Одақ республикаларының ғылыми орталарында да кеңінен танылды.. АҚШ, Англия, Қытай, Швеция, Австрия, Болгария ғалымдарымен халықаралық байланыстар нығайды. Сонымен Ресей Ғылым академиясының академиктері А.Г. Гранберг, А.Ю.Ишлинскиймен, РҒА корреспондент-мүшесі Б.В. Гусев, В.А. Лисичкин, Д. Димитров, А.И. Щербаковпен сынды профессорлармен, доктор Д.А. Виттпен және т.б. тығыз ынтымақтастық орнады.
1980–1990 жылдардың тоғысында О. Баймұратовтың бастамасымен және тікелей қатысуымен Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының бірқатар өзекті, бүгінгі күнге дейін маңызын жоғалтпаған ірі мәселелері зерттелді. Сол кезеңде ӨҚЗК Батыс Қазақстан өңірін кешенді түрде зерттеумен айналысты.. Зерттеулер нәтижесінде бірқатар маңызды ғылыми тұжырымдар жасалды: өңірдің өндіргіш күштерін дамыту стратегиясы негізделді, мұнай-газ өндіру және мұнай-химия өнеркәсібінің даму болжамы жасалды, көмірсутек шикізатын пайдаланудың тиімділігін арттыру жолдары анықталды, сондай-ақ Батыс Қазақстанның өндіргіш күштерін кешенді дамытудың тұжырымдамасы әзірленді. Бұл ғылыми нәтижелер бұрынғы

КСРО мен Қазақстанның экономикалық комитеттері, сондай-ақ ірі мемлекеттік ғылыми-зерттеу институттары тарапынан қолдануға қабылданды. Ерекше атап өтерлігі, сол кезеңнің өзінде-ақ О. Баймұратов Ол ресурстарды өндіруді оңтайландыру, мұнай өңдеу және мұнай-химия кәсіпорындарын орналастыруда көмірсутек шикізатын кешенді пайдалану қағидатын, өңдеу циклының тұтастығын және ішкі әрі сыртқы нарықтағы конъюнктураны ескеру қажеттігін атап көрсетті. Академик А.Г. Аганбегянмен бірлесе отырып, ол Батыс Қазақстанның мұнай-газ кешенін кешенді әрі жедел дамыту тұжырымдамасының негізін қалаушылардың бірі болды. Аталған тұжырымдама Батыс Қазақстан мен бүкіл Каспий өңірін қамтыған ірі ведомствоаралық ғылыми экспедицияның нәтижесінде әзірленіп, осы экспедицияға О.Баймұратов пен А.Г.Аганбегян тікелей ғылыми басшылық жасады.
ӨКЗК басшылығымен уақытша шығармашылық ұжым Арал теңізін сақтау және Арал өңіріндегі экологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіру жөніндегі 2006 жылғы («Арал-2006») кезеңіне арналған мемлекеттік бағдарламаның жобасын әзірледі. Бағдарлама шеңберінде келесі негізгі бағыттар мен іс-шаралар кешені дайындалды: Арал маңының қазақстандық аумағындағы су ресурстарын ұтымды пайдалану жолдары мен тетіктері; Арал теңізін кезең-кезеңімен сақтау және қалпына келтірудің балама нұсқалары; Арал өңіріндегі денсаулық сақтауды жақсарту және экологиялық жағдайды қалыпқа келтіру, халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, экологиялық-экономикалық проблемаларды шешу кезінде интеграциялық байланыстар мен халықаралық ынтымақтастықты дамыту жөніндегі іс-шаралар кешені. Арал өңірі бойынша кешенді зерттеулер мен ғылыми экспедиция О.Б.Баймұратовтың басшылығымен жүргізілді. Оның сол кезде «депрессивтіаймақ» экономикалық қызметтерді қысқарту және адамдарды басқа салаларға көшіру идеясына балама Арал өңірінің әлеуметтік-экономикалық даму тұжырымдамасын әзірлеуде еңбегін атап өтуге болады.
О. Баймұратовтың жетекшілігімен жүзеге асырылған республикалық ірі жобалардың бірі «Балқаш» кешенді бағдарламасы. Бағдарламада Іле–Балқаш өңірінің экологиялық жағдайын сауықтыру мен оның әлеуметтік-экономикалық дамуының тұжырымдамасы әзірленіп, 2010 жылға дейінгі кезеңге арналған стратегиялық бағыттар айқындалды., Ғалымның қатысуымен іске асырылған тағы бір ірі жоба Каспий теңізі жағалауы бойындағы халық шаруашылығы нысандары мен елді мекендерді қорғауға бағытталды. Бұл бағдарлама аймақтық қауіпсіздік, экологиялық тұрақтылық және теңіз маңы инфрақұрылымының тиімділігін арттыру мәселелерін кешенді түрде қамтыды.

Осы жылдары О.Б. Баймұратов әлеуметтік-экономикалық дамудың түйінді бағыттарынан туындайтын терең ғылыми-әдіснамалық мәселелерді зерттеуді тоқтатқан жоқ.. Осындай жағдайда ғалым экономиканың тиімділігін арттыру және ресурстарды түпкі тұтынушының мүддесіне қарай қайта бағдарлау мәселелеріне теориялық жауап іздеді. Бұл ізденістердің нәтижесі оның «Дамыған социализмнің экономикалық басымдықтары» (1985 ж.) атты іргелі еңбегінде көрініс тапты.. Бұл кітапта автор ірі әрі дарынды теоретик ретінде күрделі экономикалық құбылыстардың мәніне терең бойлай білді.. Әлемдік экономикалық әдебиетте алғашқылардың бірі болып «басымдықтар» ұғымына жан-жақты саясиэкономикалық талдау жүргізді, олардың өндірістік қатынастар мен экономикалық заңдар жүйесіндегі орнын айқындады. Ғалым басымдықтардың объективті қажеттілігін экономикалық заңдардың өзара әрекетінен, ең алдымен негізгі экономикалық заңнан, қажеттіліктердің өсу заңы мен уақытты үнемдеу заңынан туындайтынын дәлелдеді.. Кейінгі жылдары, ол Қоғам мен экономиканың Гармониялық әлемдік парадигмасын тұжырымдай отырып, осы мәселеге қайта оралады.
Осы жылдары О.Б. Баймұратов Қазақстанда алғаш рет ғылым экономикасы саласында жүйелі зерттеулерді бастады. ӨКЗК құрамында ол Қазақстандағы және бүкіл Кеңес Одағындағы санаулы ғылымтану (науковедение) секторларының бірі – алғашқы ғылыми ұжымды ұйымдастырып, оған жетекшілік етті. Бұл сектордың зерттеулерінің ерекшелігі – олардың айқын өңірлік бағыты болды. Зерттеулер Мәскеу, Минск және Донецк қалаларындағы жетекші ғылыми орталықтармен тығыз ынтымақтастықта жүргізілді. Осы зерттеулер барысында ғылыми-техникалық прогрестің баяулау себептерінің бірі ретінде кеңестік экономиканың шамадан тыс орталықтандырылуы болғанын айта кеткен жөн. Осыған байланысты КСРО Ғылым академиясының ғылыми-техникалық даму мәселелері жөніндегі Ғылыми кеңесінің құрамындағы Аймақтық басқару жөніндегі комиссияның негізінде бейресми ғылыми ұжым құрылып, оның жұмысына О. Баймұратов та белсенді қатысты.. Нәтижесінде бұл ұжымда аумақтық шаруашылық есеп тұжырымдамасы қалыптасып, алғаш рет теориялық және тұжырымдамалық тұрғыда рәсімделді. Бұл идея кейіннен кең саяси мәнге ие болып, одақтас республикалардың, соның ішінде Қазақстанның экономикалық және саяси егемендігі идеясымен сабақтасты.. Ғалым үшін үлкен бақыт – өз ғылыми идеясын тек тұжырымдап қана қоймай, оның практикалық жүзеге асуына тікелей қатысуы болды.
1990 жылы «Ғылым және өндірістік күштер: аймақтық мәселелер» ұжымдық монографиясы жарық көрді. Кітапта ғылымның өндіріспен өзара іс-

қимылының теориялық аспектілері зерттелді, оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірленді, ғылыми әлеуетті қарқынды арттыру, ғылыми күштерді айқындаушы бағыттарға шоғырландыру, республиканың өндіргіш күштерін ғылыми-техникалық дамыту жолдары негізделді. Өндірісті жаңғыртудағы ғылымның рөлі, инновациялық циклдің экономикалық негіздері, оның практикалық бағытын күшейтуге байланысты қажетті ғылыми әлеуеттегі сапалы өзгерістер көрсетілген. Өндіргіш күштердің ғылыми-техникалық дамуының маңызды тенденциясы ретінде аймақтандыруға көп көңіл бөлінді, аймақтық ғылыми-техникалық дамуды басқарудың экономикалық әдістерінің мүмкіндіктері көрсетілді. Бұл кітапта Қазақстанда алғаш рет технопарктер құру идеясы ұсынылды. Бұл бастама кейін еліміздің инновациялық-индустриялық даму саясатының маңызды құрамдас бөлігіне айналды.
Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізіп, нарықтық қатынастарға көшкен кезеңнен бастап О. Баймұратовтың ғылыми қызметі жаңа мазмұнмен толықты. Бұл ел тарихындағы түбегейлі бетбұрыс сәті еді. Сол уақытта экономикалық теория әлі социалистік жүйеден нарықтық экономикаға өту тетіктерін, сондай-ақ жүйелік дағдарысты еңсеру жолдарын ұсына алатындай дайын құралдар мен модельдерге ие болған жоқ. Дүниежүзілік экономикалық тәжірибеде де мұндай ауқымдағы трансформацияның баламасы болған емес. Жүргізіліп жатқан радикалды экономикалық қайта құруларды ғылыми талқылау бойынша белсенді жұмысқа қосу қиынырақ, бірақ сонымен бірге қызықтырақ болды.
1992 жылы О.Б. Баймұратовтың ғылыми жетекшілігімен ҚР Ұлттық Ғылым академиясының ӨКЗК-де «Қазақстанның 2015 жылға дейінгі ғылыми-техникалық және әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді болжамы» ауқымды зерттеу жобасы жүзеге асырылды. Бұл кешенді зерттеуге алты академиялық институт, алты салалық ҒЗИ және ЖОО ғалымдары қатысты. Жоба бойынша 5 томдық ғылыми есеп ҚР ҰҒА Президумының отырысында талқыланды. Зерттеу нәтижелері нарықтық қатынастарға көшу жөніндегі баламалы бағдарлама ретінде ҚР Вице-премьері жанындағы республикалық комиссияда қаралды. Комиссия жұмыстың жоғары теориялық деңгейін және оның практикалық маңызын атап өтіп, алынған нәтижелерді еліміздің орта және ұзақ мерзімді индикативтік жоспарларын әзірлеуде ҚР Экономика министрлігіне пайдалануды ұсынды.
Экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы жағдайында болашаққа ғылыми көзқарас беруге тырысу үшін белгілі бір ғылыми батылдық қажет екенін мойындау керек. Бұл тек әдістемелік қиындықтар туралы емес. Психологиялық тұрғыдан алғанда, «қазіргі-болашақ» байламында бірінші компонентке артықшылық беріледі, әсіресе ол дағдарыс жағдайымен

сипатталған кезде. Экономиканы тұрақтандыру міндеттері қабылданған түбегейлі өзгерістердің ұзақ мерзімді аспектілері мен салдарын жасырмауы керек деп санайтын ғалымның көзқарасы неғұрлым құнды болды.
Бұл жұмыста О.Б. Баймұратов алғаш рет Қазақстанды Орталық Азияның жаңа индустриалды еліне айналдыру идеясын ұсынды, нарықтық экономиканың қазақстандық моделі қандай болуы тиіс екендігі туралы өзінің түсінігін негіздеді. Болжам авторлары 90-жылдардың басында экономикалық саясат бағдарларын өзгерту, «шикізаттық» даму моделінен экономиканың инновациялық-технологиялық өсу моделіне көшу қажеттілігін болжады. Кейінірек «Қазақстан-2030» Стратегиясы, Қазақстанның индустриялық-инновациялық даму стратегиясы мен бағдарламалары пайда болды, олармен кешенді болжам бірқатар қағидатты сәттер бойынша үндеседі және үйлеседі, оның негізгі тұстарын еске түсіру қызықтырақ болады:
1. Қазақстанда Шығыс және Батыс өркениеттерінің симбиозы бірінші болып қалыптасуда. Сондықтан ол үшін басқа елдердің тәжірибесін көшірмейтін, бірақ нарықтың жалпы принциптерін республиканың ерекшеліктерімен үйлестіретін нарықтық экономиканың жаңа моделі ең нақты болып табылады. Өз моделінің маңызды белгілері: экономиканың көп үлкендігі, өсудің негізі ретінде ғылыми-техникалық прогресс, өндірісті экологияландыру, әлеуметтік бағдар. Ұлттық модель тұжырымдамасы ресми қолдау мен тануға ие болды.
2. Республиканың индустриялық келбеті технологиялық плюрализммен ерекшеленеді және тұтастай алғанда әлемдік стандарттардан алыс. Технологиялық көшбасшылармен тығыз қарым-қатынас, ғылымның беделі мен рөлін арттыру қажет. Ғылыми-техникалық прогресс нарықтық Стратегияның негізі болуы керек. Егер сіз тек табиғи ресурстарды пайдалануға шарт жасасаңыз, онда сіз әлемнің созылмалы артта қалған елдерінің қатарына кіре аласыз. Қазақстанның болашағы индустриялық өркениетпен байланысты.
3. Қазақстандағы экологиялық жағдай өте күрделі, экологиялық жүктеме шегіне жеткен аймақтар бар, сондықтан жылдам экономикалық өсу қиын міндет болып табылады. Табиғатты қалпына келтіруге, қоршаған ортаны ластанудан тазартуға және халықтың денсаулығын қорғауға үлкен инвестициялар қажет болады. Жоғары экологиялылық – Қазақстанның даму моделінің маңызды сәті. Табиғатты адамгершілікке жатпайтын пайдалану кезіндегі жылдам экономикалық өсу әлеуметтік-экономикалық дамумен бірдей емес.
4. Л.Н. Гумилевтің еуразияшылдық идеяларына сүйене отырып, ол нәзік теңдестірілген саясатты, әлеуетті және тиімді геосаяси жағдайды пайдалана

отырып, Қазақстанды Еуропа мен Азия арасындағы экономикалық «көпірге» айналдыру тұжырымдамасын негіздеді.
5. 1990 жылдардың аяғында экономиканың жандануының басталуын және одан кейінгі өсуді күтуге болады деп болжанған. Бұл болжам кейіннен толығымен расталды. Бұл кезең экономиканы әлеуметтік қайта бағдарлаудың бастапқы кезеңі, өндірісті ауқымды экологияландырудың басталуы, технологиялық артта қалушылықты біртіндеп еңсеру кезеңі болуға тиіс. Бұл кезең сутегі шикізатын өндіруде және өңдеуде, электр энергетикасында, металлургияда тікелей инстанциялық инвестициялардың күрт кеңеюімен сипатталады. 1990 жылдары О.Б. Баймұратовтың республикалық баспасөз беттерінде экономикалық реформаның неғұрлым өткір және өзекті мәселелерін талқылауға белсенді қатысқанын атап өткен жөн. Оның ендігі бағыты – макроэкономика мәселелері болды. Ғалымның ғылыми мүддесінде жаңа басымдықтар пайда болды – ол қаржы және банк жүйесінің мәселелерін зерттеу.

NARXOZ университеті және Қаржы-банк менеджменті ғылыми-зерттеу институты

1996 жылдан бастап О. Баймұратовтың ғылыми және ұйымдастырушылық қызметінің жаңа кезеңі басталды. Ол Қаржы-банктік менеджмент ғылыми-зерттеу институтының директоры болып тағайындалды. Кейін бұл Институт 2017 жылы Әлеуметтік экономика және қаржы институты болып қайта құрылды. Осы мекемеде ғалым ақша-қаржы жүйесінің жаһандану жағдайындағы даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін зерттеуге арналған үшінші ғылыми мектебін қалыптастырды. Бұл кезеңдегі еңбектерінде ол Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайына объективті баға беріп, экономиканы реформалау үдерісін терең талдады, елдің экономикалық жаңғыру жолдарын ғылыми тұрғыда негіздеді.
О. Баймұратов өз ғылыми ізденістерін қаржылық жаһандану, заманауи аймақтану және экономикалық зерттеулерде бейсызық тәсілді қолдану жағдайындағы ұлттық ақша-қаржы жүйесін қалыптастыру мен жетілдіру мәселелеріне арнады. Оның басшылығымен және қаржы-банк менеджменті ҒЗИ-нің тікелей қатысуымен «Өтпелі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастардың трансформациясын зерделеу және Қазақстанның тұрақтануы мен орнықты дамуын қамтамасыз етудің институционалдық, қаржылық және ақша-несие механизмдерін әзірлеу» (2000-2002 ж.ж.), «Валюталық және қолданбалы зерттеулер бағдарламалары шеңберінде бірқатар ірі жобалар орындалды. «Өңірлік интеграциялық процестер жағдайында Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуын ынталандырудың қаржылық механизмдері» (2004-2006 ж.ж.), «Әлемдік тенденциялар

контекстінде және жаһандық қаржылық тұрақсыздық жағдайында Қазақстанда бәсекеге қабілетті әлеуметтік экономиканың орнықты дамуының қаржылық тетіктерін қалыптастырудың әдіснамалық негіздері мен практикасы» (2009-2011 ж.ж.), «Жаһандық сын-қатерлер жағдайында Қазақстанның үйлесімді әлеуметтік экономикасын қалыптастыру: теориялық негіздері, даму тетіктері, мониторинг перспективалары» (2015-2017 жж.). Институт елдің танымал ғылыми мекемесіне айналды.
 
Ғалымның жан-жақты көзқарастары мен теориялық тұжырымдары «Ұлттық экономикалық жүйе» (2000 ж.) және кейін жарық көрген «Қазақстанның ұлттық экономикалық жүйесі: реформалау мен дамудың алғашқы онжылдығы» (2018 ж.) атты монографияларында көрініс тапқан.. Бұл еңбектер трансформацияланушы экономика теориясын дамытуға қосылған зор үлес болып табылады. Оларды О. Баймұратовтың ғалым және өз Отанының азаматы ретіндегі өмірлік ұстанымдарын айқындайтын өзіндік ғылыми бағдарлама ретінде қарастыруға болады. Ғалымның ғылыми кредосының өзегі – әлеуметтік экономика теориясы.
Бұл кітаптар кабинет жағдайында жазылған таза теориялық ой қорытындыларының нәтижесі емес. Автор 1990-жылдары елдің саяси өміріне белсене араласып, нарықтық реформалар бағдарламаларын әзірлеуге, заңнамалық актілерді дайындау мен талқылау үдерістеріне қатысып, сол дәуірдің ең күрделі оқиғаларының ортасында болды. Сондықтан бұл еңбектерде экономикалық теория мен шаруашылық тәжірибеге тең дәрежеде назар аударылып, зерттеу көпқырлылығымен және мазмұндық тереңдігімен ерекшеленеді.
Автор дамып келе жатқан экономикалық процестер мен құбылыстардың барлық алуан түрлілігін жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуы мен жұмыс істеу объективі арқылы қарастырады. Зерттеудің теориялық және әдіснамалық векторын ұлттық экономикалық жүйенің дамыған моделі белгілейді. Оның мәнін автор Қазақстан Республикасы азаматының қажеттіліктерінің басымдығымен байланыстырады.
Автор экономикалық дамудың жан-жақты және қарама-қайшы әсер ететін қазіргі жағдайлары мен факторларының күрделілігі мен алуан түрлілігін түсінуге сүйенеді. Кітапта, оның ішінде: индивидуализмді ұжымдық тенденциялармен үйлестіретін халықтың менталитеті; оның қол жетімділігі төмендеген кездегі білімнің жоғары деңгейі; полиэтникалық құрамдағы халық санының жеткіліксіздігі, халықтың тығыздығының төмендігі, денсаулықтың нашарлауы, орташа өмір сүру ұзақтығы; депрессиялық және индустриалды дамыған аймақтарды біріктіретін үлкен аумақ; қоршаған ортаның жай-күйі –

экологиялық апат аймақтарынан бастап көркем табиғи кешенге дейін; бай және бірегей табиғи ресурстар; экономиканың дамуының орташа деңгейі, оның жетілмеген құрылымы, қауіпті ашықтығы, басқа мемлекеттерге жоғары тәуелділігі; бәсекелестік артықшылықтар; индустрияландырудың аяқталмауы, технологиялық көпқабаттылық; сыртқы қарыздың тым жоғары деңгейі; күрделі, айқын геосаяси жағдай (қолайлы жағдайлардан жедел проблемалық факторларға дейін).
Нарықтық экономиканың ашықтығын жақтай отырып, автор сонымен бірге біздің шындықтарымыз осы модельге сөзсіз сенуге мүмкіндік бермейді деп санайды. Ашықтық абсолютті емес, ақылға қонымды, белгілі бір дәрежеде таңдамалы болуы керек және оның критерийі ұлттық қауіпсіздікті сақтау болып табылады. Ғалымның пайымдауынша, экономиканың ашықтығы - бұл ең алдымен көпвекторлы сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту, аймақтық экономикалық одақтарға белсенді қатысу, сондай-ақ Қазақстанның Шығыс пен Батысты жалғаушы «экономикалық көпір» ретіндегі рөлін күшейту болып табылады.
О. Баймұратовтың еңбектерінде қаржылық және ақша-несие саясатының өткір мәселелері ерекше орын алады. Ғалым қаржы жүйесінің жұмыс істеуін нақты сектордың өсуін қамтамасыз етуге бағытталған, оларды жүйелі түрде ұйымдастырылған және үйлестірілген пайдалануға, стандартты тетіктерді бейімдеуге арналған жаңа модель негіздейді. Оларға бюджеттің әлсіз тапшылығы және жекелеген жылдары мүмкін болатын профициті бар бюджеттік жүйенің интеграцияланған, ұтымды орталықтандырылмаған моделі, сондай-ақ фискалдық функцияларды ұтымды шектеуге және салықтық әкімшілендіруді күшейтуге негізделген салық жүйесінің перспективалық бағдарланған моделі ұсынылады.
Сондай-ақ О. Баймұратов алғашқылардың бірі болып құрылымдық қайта құрулар мен ғылыми-технологиялық дамудың мәселелерін Қазақстанның Орталық Азиядағы жаңа индустриялық мемлекет ретінде қалыптасуының тұрғысынан қарастырды. Осы орайда ғалым экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыру, индустриялық дамудың стратегиясын айқындау, ғылым мен технологияның өңірлік дамуға қосатын үлесін арттыру, сондай-ақ республикаішілік экономикалық интеграцияны тереңдету мәселелерін жан-жақты талдап көрсетті.
Ғасырлар тоғысында көпполярлы әлемнің қалыптасуымен және күш полюстерінің орналасуында түбегейлі өзгерістердің басталуымен Қазақстан, бүкіл әлемдік экономика сияқты, жаңа дәуірге қадам басуда.
2005 жылы Дүниежүзілік экономикалық ғылым сериясының жеті томдық басылымының алғашқы кітаптары жарық көрді. Бұл зерттеулерде О.

Баймұратов күрделі әлеуметтік-экономикалық процестерді зерттеуге біртұтас көзқарасты қолданады. Біртұтас әдіснамада негізгі сипаттамалардың бірі – жүйе ішіндегі және жүйе мен қоршаған орта арасындағы Гармония мен тепе-теңдікке ұмтылу. Дәл осы теориялық негізде ғалымның төртінші ғылыми мектебі – үйлесімді әлеуметтік экономика мектебі қалыптасты.. О.Баймұратовтың түсіндіруінде әлеуметтік экономика адамды – оның материалдық және рухани қажеттіліктерінің алуан түрлілігімен бірге – ең жоғары мақсат әрі басты даму құралы ретінде қарастырады. Бұл көзқарас ғалымның кейінгі еңбектерінде одан әрі дамытылды, атап айтқанда: «Әлеуметтік экономика» (2005), «Экономикадағы әлеуметтену: жеке тұлғадан мемлекетке дейін» (2007), «Қоғам мен экономиканың Гармониялық әлемдік парадигмасы» (2010), Harmony of Economic and Society: The paradigm of “D+3D”, Laws, and Problems (2014).
Автор экономикалық әдебиетте алғаш рет қоғам мен экономиканың үйлесімі тұжырымдамасын жан-жақты негіздеп көрсетті. Ғалымның пікірінше, бұл үйлесім төрт іргелі үдерістің өзара сабақтас дамуы негізінде қалыптасады:: демократияландыру (D), демография (D), руханият (D) және экономикалық қызметті дамыту. сы үдерістердің барлығы түптеп келгенде жеке тұлғаның, елдердің және қоғамдардың материалдық әрі рухани қажеттіліктерін қанағаттандырумен тікелей байланысты. Үйлесімді әлеуметтік 3D экономиканы құрудағы адамның, әлеуметтік топтардың рухани-адамгершілік және зияткерлік дамуының рөлін негіздеуге ерекше назар аударылады.
Кейінірек автор өзінің Гармония тұжырымдамасын кеңейтті. Гармония демоэтика, демография, демократия және демоэкономиканың жүйелі үйлесімі ретінде көрінеді. Оның формуласы қарапайым – «D + 3D», мұнда демоэтика-қоғамның рухани негізі, ал демоэкономика-әлеуметтік экономика. Гармонияға қол жеткізу үшін оның демоэтикалық, демократиялық, демографиялық және демоэкономикалық дамуы арасындағы толық сәйкестік қажет, яғни қандай да бір саланы дамыту үшін барлық басқа үш саланың бірдей дамуы қажет. Қоғам өмірінің осы төрт саласының барлығы синхронды, өзара байланысты және толыққанды жұмыс істейді, бұл қоғамды, оның экономикасын әлеуметтік Гармонияға дәйекті жақындатудың кепілі болып табылады.
Қоғамның үйлесімділігін кеңейтілген түсіндіруде ол «Гармония – Дисгармонияда» көрінетін көзқарастың жүйелілігін, Ислам Доктринасын, дуализмді енгізді. Ол қазіргі дәуірдің ерекшелігін атап өтті, онда әртүрлі қаржылық-экономикалық, демографиялық дағдарыстар, ауқымды табиғи апаттар мен әскери қақтығыстар өте шиеленісіп, синхронды түрде жүріп жатыр. Қоғамдық жүйені үйлестірудің өзегі ретінде ол тұтынудағы модерация,

ішкі ресурстарды жұмылдыру, сыртқы ресурстарды ұтымды пайдалану, ынтымақтастық және төзімділік сияқты Гармония тұлғаның ерекшеліктерін бөліп көрсете отырып, рухани саланы анықтады. Оның Гармония тұжырымдамасын өлшеуге шақырады. Қазіргі жаһандық экономика рухани-адамгершілік негізі жоқ төңкерілген пирамида ретінде қарастырылады. Ол руханиятсыздық, ультра байыту идеологиясы, шамадан тыс тұтыну, демократияның болмауы жағдайында әлеуметтік-экономикалық теңгерімсіздіктерді тұрақтандыру үшін мемлекеттің араласу мүмкіндігі туралы иллюзия деп атайды. Ол рухани негіздерді білім, ғылым, мәдениет, діннен көреді. Ол Гармония әлеуметтік-экономикалық даму тұжырымдамасында исламдық экономикалық модельге жеке орын беріледі, ол классикалық саяси экономикаға жақын, өйткені еңбек байлықтың қайнар көзі болып табылады. Ол бұл қағиданы жоғары әлеуметтік және экономикалық әділеттіліктің негізі деп санады. Исламдық экономикалық модельді қарастыра отырып, ол ақша айналымының тарихына, ақшаның тауарға айналуына жүгінеді, бұл капитализмнің заманауи қаржы жүйелерінің негізі және қаржы жүйесін одан әрі оқшаулау болды. Ол қаржы секторын нақты сектордан алшақтатуды қауіпті құбылыс деп санады, өйткені ақша параллель, қосымша айналым жасайды, ешқандай нақты активтермен қамтамасыз етілмеген туынды құралдарды іске қосады, нақты секторға кірмейді, ақша «өндіреді». Ол ақша функциясын тауар ретінде алып тастауды исламдық экономикалық модельді жүзеге асырудың кілті деп санады. Исламдық экономикалық модель мен исламдық қаржы принциптері туралы айтатын болсақ, ол оларды дінмен сәйкестендірмеді. Ол исламдық банкинг діни құрылым емес, көптеген Еуропа елдерінде сәтті қолданылатын қаржы институты екенін атап өтті. Оның пікірінше, ислам банкингі Қазақстан үшін, дәстүрлі банкингтің шетінде қалатын салалар үшін үлкен инвестициялық мүмкіндіктер ашады.
Ал Гармония әлемі мен дисгармония әлемі арасындағы қайшылықтарды шешу ол радикализмсіз, террорсыз және қантөгіссіз білім, ғылым және тәрбиені дамыту арқылы эволюцияны көреді. О. Баймұратов өзінің Гармония теориясын дамыта отырып, Қазақстанның ғылыми мұрасына жиі жүгініп, оны қазақстандық қоғамның маңызды рухани іргетасы ретінде қарастырды.
2014 жылы О. Баймұратовқа Ресей Жаратылыстану академиясы мен Ғылыми жаңалықтар мен өнертабыстар авторларының халықаралық академиясы тарапынан «Әлеуметтік-экономикалық үйлесім заңы» атты ғылыми жаңалық үшін Диплом табыс етілді. . Бұл жаңалықтың мәні бұрын белгісіз болып келген әлеуметтік-экономикалық үйлесім заңының ашылуында жатыр. Оның формуласы бойынша, қоғамның тұрақты дамуы жеке

тұлғалардың ақылға қонымды материалдық қажеттіліктері мен тілектерінен гөрі байыпты рухани қажеттіліктердің басымдығымен қамтамасыз етіледі. Бұл заң дуалды әлемнің шынайы құбылыстары мен қажеттіліктердің өзара байланысына негізделген.

Жарияланымдар

О.Б. Баймұратовтың ғылыми мұрасы көлемі мен мазмұны жағынан ерекше ауқымдылығымен ерекшеленеді. Оның отандық және шетелдік басылымдарда 670 ғылыми еңбегі жарық көрген, олардың қатарында 15 жеке монография, соның ішінде «Әлемдік экономикалық ой» атты іргелі көптомдық басылым, сондай-ақ 38 ұжымдық монография мен кітаптар бар. Ғалымның еңбектері Қазақстанда да, шетелде де жоғары бағаланып, беделді ғылыми журналдар мен басылымдарда жарияланған рецензияларда оң пікірге ие болды. О. Баймұратов — тамаша спикер және терең ойлы ғалым ретінде АҚШ, Ұлыбритания, Ресей, Қытай, Швеция, Австрия және басқа да елдерде өз зерттеулерінің нәтижелерін таныстырды. Ол экономистер мен саясаттанушылардың халықаралық ғылыми конгрестері мен форумдарына, сонымен қатар Салықтар мен инвестициялар жөніндегі халықаралық орталықтың (Ұлыбритания), ТМД-ға мүше мемлекеттер парламенттік ассамблеясының, және өзге де халықаралық ұйымдардың жұмысына белсене қатысты.

Марапаттар

О. Баймұратов – Қазақстан Республикасының көрнекті ғалымы, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1991 ж.), Ч. Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты (1985 ж.), Қазақстанның жоғары мектебінің үздігі. . Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2015 жылғы 3 желтоқсандағы Жарлығымен О. Баймұратов «Құрмет» орденімен марапатталды. Оның ғылыми және қоғамдық қызметі көптеген отандық және халықаралық наградалармен атап өтілген, олардың ішінде: «В. И. Лениннің 100 жылдығына» медалі (1970 ж.); «Республика (ҚазКСР) алдындағы еңбегі үшін» медалі; Австрия Республикасы Ұлттық кеңесі мен Федералдық кеңесінің медалі (Nationalrat und Bundesrat der Republik Österreich, 1991 ж.); «Қазақстан Тәуелсіздігіне 10 жыл» (2001 ж.), 20 жыл (2011 ж.), 25 жыл (2016 ж.) және 30 жыл (2021 ж.) мерейтойлық медальдары; «Қазақстан Республикасы Парламентіне 10 жыл» (2006 ж.); «Қазақстан Республикасы Конституциясына 25 жыл» (2020 ж.); Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 75 жыл (РФ, 2020 ж.) және 80 жыл (2025 ж.) медальдары; Қ.Сәтбаевтың 125

жылдығына арналған мерейтойлық медаль (2024 ж.); Қазақстан экономикалық университетіне 50 жыл медалі (2013 ж.); Ұлттық инженерлік академияның академигі Т. Әшімбаев атындағы медалі (2018 ж.); Қазақстан Республикасы ҰҒА-ның «Ғасыр ғұламасы» алтын медалі (2018 ж.); Білім және ғылым министрлігінің «Қазақстан Республикасында ғылымды дамытуға сіңірген еңбегі үшін» төсбелгілері (2003, 2013 жж.); «Қазақстан Республикасының құрметті білім беру қызметкері» атағы; Халықаралық инженерлік академияның 10 жылдық медалі (2000 ж.); «Қазақтың ұлы сардары – Баян батыр» медалі (2019 ж.).

Кадрлар даярлау

О.Б. Баймұратов Қазақстанның экономикалық ғылымы мен білім беру жүйесіне зор үлес қосқан көрнекті ұстаз әрі ғалым. Оның өмірінің 60 жылдан астам уақыты оқытушылық және тәлімгерлік қызметке арналды., Ол көптеген жылдар бойы докторлық және кандидаттық диссертациялық кеңестердің мүшесі болды, онда ол ресми оппонент және ғылыми рецензент ретінде Астана, Алматы, Қарағанды, Мәскеу, Ташкент және Екатеринбург қалаларында өткізілген ондаған докторлық, кандидаттық және PhD диссертацияларын қорғауға белсене қатысты. Көпжылдық ғылыми-педагогикалық қызметінің нәтижесінде ғалым жоғары білікті ғылыми кадрлар мен экономистердің тұтас бір шоғырын даярлады. Оның ғылыми жетекшілігімен 12 ғылым докторы және 34 ғылым кандидаты өз еңбектерін сәтті қорғады. О.Б. Баймұратовтың шәкірттері бүгінде Қазақстанда, Ресейде, Вьетнамда, Балтық елдерінде табысты еңбек етуде. Олардың көпшілігі ірі ғалымдарға, жоғары оқу орындарының басшылары мен мемлекеттік басқару құрылымдарының жетекшілеріне айналды.

Қоғамдық және саяси қызметі

О.Б. Баймұратов жастайынан белсенді қоғамдық және ғылыми-ұйымдастырушылық қызметпен айналысты. Ол көптеген ғылыми кеңестердің, журналдар мен кітаптардың редколлегияларының мүшесі және төрағасы болды. 1987 жылы ғалым Қазақстан ғалымдары мен инженерлерінің, ғылыми және кәсіби бірлестіктерінің одағының Президенті болып сайланды. 1991 жылы академиктер Ө.А.Жолдасбеков және Т.Ж.Жүнісовпен бірге, алдымен КСРО Инженерлік Академиясының қазақ бөлімшесін, одан кейін А.А. Абдуллин, С.Т. Такежанов, А.А. Құлыбаев, Б.Т.Жұмағұлов, А.В. Болотов, Б.Р. Бекжанов сияқты көрнекті ғалымдар мен инженерлер тобын құрып – Қазақстан Республикасының Ұлттық Инженерлік Академиясын құрды.О.Баймұратов 1991 жылдан бастап Халықаралық инженерлік

академияның академигі, 1996 жылы – Ғалымдар мен инженерлік бірлестіктердің халықаралық одағының вице-президенті, ал 1999 жылдан – Өңірлік даму және ынтымақтастықтың халықаралық академиясының академигі атанды. 2003 жылы ол Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі болып сайланды. Ғалым сонымен қатар Қазақстан Республикасының Журналистер одағының (2010 ж.), Қазақстан ғалымдары одағының мүшесі болды. Ол «Баян батыр» халықаралық қоғамдық-қайырымдылық қорының теңқұрушысы және Қамқоршылар кеңесінің төрағасы, сондай-ақ Гармонияның жаһандық одағы (Global Harmony Association) атты халықаралық үкіметтік емес ұйымның мүшесі және «ГСГ–Қазақстан» өңірлік бөлімшесінің Президенті болды. 2025 жылы О. Баймұратов Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Ұлттық ғылым академиясының құрметті академигі болып сайланды (ҚР ҒЖБМ №1-16-7-11/1907, 27.03.2025 ж.). 2015 жылдан бастап диссертациялық кеңестерге, кітаптар мен журналдардың редакциялық алқаларына жетекшілік етті және мүше болды, олардың ішінде: Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының, «ҚазЭУ хабаршысы» («Вестник КазЭУ), «Экономика региона» журналының халықаралық Кеңесіне (РҒА УРО Экономика институты, Ресей), «Аудит» халықаралық ғылыми-практикалық журналына (Ресей) жетекшілік етті және мүше болды. 2015 жылдан бастап Сократ альманахының редакциялық кеңесінің мүшесі (Socrates Almanac, Oxford, UK).
Ғалымның жоғары кәсібилігі мен белсенді азаматтық ұстанымы оның қызметін ірі мемлекеттік және саяси деңгейде де сұранысқа ие етті.. 1990-жылдары О.Б. Баймұратов экономикалық реформалар жөніндегі Үкіметтік комиссияның, ҚР ҰҒА Президиумы жанындағы экономикалық реформалар жөніндегі ғылыми кеңестің, сондай-ақ ҚазКСР Мемжоспар жанындағы болжау мәселелері жөніндегі ғылыми кеңестің мүшесі болды. . Ол нарықтық қатынастарға көшу, елдегі әлеуметтік-экономикалық дағдарысты еңсеру бойынша алғашқы үкіметтік бағдарламаларды әзірлеуге қатысты. Ғалым үшін туған Республикасының мүдделері әрқашан ең жоғары орында тұрды. . Бұл оның азаматтық және ғылыми ұстанымының айқын дәлелдерімен расталады.
Мәселен, ол Кеңес Одағы тұсында, 1990 жылы, республика егемендігі және ұлттық валюта – теңгені енгізу қажеттілігі туралы алғашқылардың бірі болып баспасөзде пікір білдірді. Бұл идея кейін Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігінің теориялық және институционалдық негіздерінің бірі болды. Тағы бір мысал – ғалым КСРО Геология министрлігінің тапсырмасымен жүргізілген ірі зерттеулердің ғылыми жетекшісі бола отырып, Төменгі Іле көмір бассейнін игеру салдарларының объективті бағасын ұсынды. Ол және оның әріптестері уран кен орындарын да қамтитын бұл аймақты игеру

айтарлықтай инвестицияларды қажет ететінімен қатар, халықтың денсаулығына және қоршаған ортаға орны толмас зиян тигізуі мүмкін екенін дәлелдеді. О. Баймұратов пен оның ғылыми ұжымының ғылыми батылдығы мен азаматтық жауапкершілігі сол кезде кең тараған «Кім төлесе – сол музыкаға тапсырыс береді» деген қағидаға қарама-қарсы келді. Осы ұстанымның арқасында еліміздің оңтүстігіндегі тығыз қоныстанған өңірде мүмкін экономикалық және экологиялық апаттың алдын алуға елеулі үлес қосылды.
1990–1995 жылдары О. Баймұратов Қазақ КСР және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің XII және XIII шақырылымдарының депутаты болды. Осы кезеңде ол Қаржы, бюджет және банктер жөніндегі комитеттің төрағасы, сондай-ақ Жоғарғы Кеңестің үйлестіру кеңесінің мүшесі қызметін атқарды. Ғалым-заңгер ретінде ол еліміздегі экономикалық реформаларды заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ету ісіне айрықша үлес қосты. Оның бастамалары мен тікелей қатысуымен қаржы, банк жүйесі, салық және бюджет саясатына қатысты бірқатар маңызды заңдар қабылданды.
Ораз Баймұратұлына жаһандық геосаяси өзгерістер кезеңінде қазақ халқының жаңа мемлекеттік егемендігін қалыптастыру үдерісіне тікелей қатысу сияқты тарихи миссия бұйырды. 1991 жылы ол Қазақ КСР-дің өкілі ретінде КСРО Жоғарғы Кеңесінің Республикалар Кеңесінде қызмет атқарды. Қазақстан делегациясының құрамына төраға –А. Әлімжановпен, депутаттар С. Мұқанов, К. Нагманов, Е. Башмаков, П. Своик, Э. Гукасов, С. Жақыпов, Н. Жотабаев, Ш. Башенов, Т. Мансуровтармен бірге жұмыс істеді. Ол бұл сынақты абыроймен қабылдады және КСРО Жоғарғы Кеңесі Республикалар Кеңесі төрағасының орынбасары ретінде өз азаматтық борышын лайықты атқарды. 1991 жылғы 18 және 24 желтоқсандағы Кеңес отырыстарында сөйлеген сөздерінде ол сол кезеңнің аса күрделі саяси ахуалына қарамастан, сабыр мен саяси ұстамдылықты сақтауға, мемлекеттер арасындағы жаңа интеграциялық байланыстарды дамытуға, өткір саяси және экономикалық дағдарыстан өркениетті шығу жолын іздеуге және ең бастысы – бейбітшілікті сақтауға шақырды.
Депутаттық қызмет атқару кезеңінде ол өзін мемлекеттік деңгейде ойлай білетін ірі саяси тұлға ретінде танытты. Оның қоғамдық-саяси қызметінің өзегінде халықтың әл-ауқатын арттыру, Қазақстан халықтарының бірлігін нығайту, елдің экономикалық қуаты мен тәуелсіздігін сақтау және дамыту идеялары тұрды.
ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің Парламентаралық Ассамблеясының Тұрақты комиссиясының құрамында ол Қазақстанның демократия, қаржы, салық, бюджет жүйесі институттарының дамуына үлкен үлес қосты. О.

Баймұратовтың парламенттегі сөздері мен заң жобаларына қатысуы терең ғылыми негізделген, салмақты әрі жоғары кәсіби көзқарасымен ерекшеленді. Ол әрбір мәселені нақты деректер мен талдауға сүйене отырып, өткір және өзекті қырынан қоя білді. Ғалым-депутат ретінде ол Қазақстан Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясын, елдің Конституциясын, Салық және Кеден кодекстерін, сондай-ақ Меншік туралы, Табиғи ресурстар туралы, Ұлттық банк туралы, Банк жүйесі туралы және басқа да маңызды заңдарды әзірлеу мен қабылдау жұмыстарына белсенді қатысты. Әсіресе, 1995 жылға арналған республикалық бюджет туралы заң жобасын талқылау кезінде, елде терең экономикалық дағдарыс пен гиперинфляция жағдайында, О. Баймұратов бюджет тапшылығын жабудың инфляцияға жол бермейтін тетігін ұсынды. Ол мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару арқылы тапшылықты қаржыландыру және үкіметтің директивтік, нарыққа жат несиелеу тәжірибесін жою қажеттігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеп, бұл ұстанымын табандылықпен қорғады. Бұл шешім, іс жүзінде, елдегі қор нарығының дамуына бастау болды. Сонымен қатар, қабылданған шаралар бюджет ресурстарын әлеуметтік қорғау саласына қайта бөлуге, ғылым, білім, денсаулық сақтау және мәдениет салаларындағы құлдырау үдерісін баяулатып, олардың тұрақтануына ықпал етуге мүмкіндік берді.
О. Баймұратов 1993 жылғы ақша реформасына байланысты халық салымдарын өтемақы түрінде қайтару туралы заң жобасының бастамашысы және негізгі әзірлеушісі болды.
О.Б. Баймұратовтың Алматы қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесі де ерекше. 1987–1989 жылдары ол қалалық халық депутаттары кеңесінің депутаты әрі жоспарлы-бюджеттік комиссиясының төрағасы ретінде қалалық бюджеттік қаражатты ұтымды пайдалану мен экономиканы интенсивтендіру негізінде дамытуға зор еңбек сіңірді. Сол кезеңде жүзеге асырылған «Интенсификация – 90» бағдарламасының негізін қалаушысы әрі идеялық жетекшісі ретінде ол қаланың өндірістік әлеуетін арттыру, инфрақұрылымды жаңғырту және экономикалық тиімділікті арттыру бағытында іргелі жұмыстар атқарды. Сондықтан оны замандастары орынды түрде «Интенсификация – 90» бағдарламасының «әкесі» деп атады. Кейін, 1998 жылы, оның ғылыми басшылығымен Алматы қаласының 2010 жылға дейінгі әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді бағдарламасы әзірленді. Бұл құжатта ғалым Алматыны елдің экономикалық өсім полюсі мен ірі қаржы орталығына айналдыру идеясын ғылыми тұрғыдан негіздеп ұсынды.
О. Баймұратов еліне адал патриот және әлем азаматы болды. Оның бастамасымен және жеке қатысуымен БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне екі үндеу хат жолданды , онда автор соғыстарға, соның ішінде ядролық соғыс қатеріне

қарсы тұрып, әлемдік бейбітшілік пен рухани үйлесім идеясын қорғады және «Гармония сана манифесі» кітабын дайындауға қатысады. Дағдарыстар, катаклизмдер мен қақтығыстар: қазіргі әлемде Гармонияны орнату мәселелері бойынша үш «К» (2012 ж.) және басқа басылымдардың жойқын синергиясын қалай жеңуге болады. О.Б. Баймұратов Гармония мен өркениет үшін бейбітшілікті қамтамасыз ету миссиясы бар халықаралық үкіметтік емес ұйым – Жаһандық Гармония Одағына (ГСГ) қабылданды. «ГСГ-Қазақстан» Өңірлік Бөлімшесінің Президенті, «Үшінші дүниежүзілік соғыс қаупі алдында» халықаралық жобасы авторларының бірі болды.
Ол Ресей Федерациясының Федералды жиналысына үндеу жазды, онда О. Баймұратов өз Отанының шынайы патриоты ретінде Қазақстанның аумақтық тұтастығын табандылықпен қорғап, қазақ халқының абыройы мен ар-намысына бағытталған негізсіз айыптауларға лайықты ғылыми және азаматтық жауап берді.
Ғалымның таланты мен ғылыми қызығушылықтары кең және ерекше алуан түрлі. О. Баймұратовтың ерекше қасиеттерінің бірі – жаңа мен болашақты сезіну қабілеті, күнделікті құбылыстардан қоғам дамуының келешек бағыттарын көре білуі еді. «Оптимизм мен өмірсүйгіштік – менің болмысымның өзегі», - деп жиі айтып отыратын. Өзінің «Ұлттық экономикалық жүйе» атты еңбегінде ғалым «экономикалық адам», «еуразиялық тұлға» бейнесін талдай отырып, оған тән қасиеттер ретінде ұжымшылдық пен альтруизмді, сабыр мен табандылықты, дербестік пен рационализмді, ақпараттылық пен өркениеттілікті атап көрсетеді. Бұл қасиеттердің барлығы да оның өз тұлғасына тән сипаттар еді. О. Баймұратовтың жоғары руханилық пен үйлесімділікті іздеу, ерекше интеллектуалды биіктік, еңбекқорлық пен адамгершілік қасиеттерін атап өткен жөн. Оны парасаттылық, кең дүниетаным, көрегендік, әділдік, ізгілік пен шынайылық қасиеттері ерекшелендірді. Ғалымның өмірлік және шығармашылық жолы рухани тазалық пен адамдық биіктіктің үлгісі болды. Ол күш-қуат пен шабытты өз отбасынан, сүйікті жандарынан, ата-баба даналығынан және болашаққа сенімінен алды. О. Баймұратовтың бойында дәстүр мен жаңашылдық, даналық пен ізгілік, талапшылдық пен мейірімділік, тапқырлық пен нәзіктік үйлесім тапқан. Өмірінде кездескен ауыр сындар мен жоғалтулар оның рухын мұқалтпай, керісінше, рухани және мәңгілік құндылықтарға деген сенімін күшейтті.
2023 жылы О. Б. Баймұратов өзінің «кіші отанына» – туған ауылына және алтын ұя мектебіне арнайы сапар жасап қайтты. Бұл сапар оның туған жерімен қоштасуы боларын кім білген? Ұлы ғалым 2025 жылы 17 сәуірде Алматы қаласында дүниеден өтті.

Өзінің бүкіл саналы ғұмырында Ораз Баймұратұлы Баймұратов табиғат пен ар-ожданның мәңгі заңдылықтарын өмірінің өлшемі етіп, рухани биіктік пен үйлесімге, ақыл мен ізгілікке ұмтылысында өмір сүрді. Ол айналасындағыларға – әріптестеріне, шәкірттеріне, жас буын өкілдеріне сенім мен шабыт сыйлап, адамдық пен парасаттылықтың үлгісін көрсетті. Ораз Баймұратұлы Баймұратов әрқашан да тынымсыз ұдайы ізденісте болды. Ол идея тудырып, жаңа ғылыми бағыттардың негізін қалап, соңғы күндеріне дейін ғылыми еңбегін тоқтатқан жоқ. Оның барлық ғылыми жетістіктерінің артында өлшеусіз еңбек, терең мазмұнға толы, туған халқына және сүйікті Отаны – Қазақстанға арналған өмір тұрды.
Ғалымның өмір жолы – еліне, ғылымға және руханиятқа адал қызмет етудің жарқын үлгісі болып қала береді.

Экономика ғылымдарының докторы, профессор Ф.М. Дінішев
Экономика ғылымдарының докторы, профессор. Ф.Ғ. Әлжанова