Ораз Баймұратұлы Баймұратов – елімізде жəне одан тысқары жерлерде кеңінен танымал халықаралық деңгейдегі ірі ғалым-экономист, ғылымның көрнекті ұйымдастырушысы, білім беру көшбасшысы жəне қоғам қайраткері.
Ораз (Оразгелді) Баймұратұлы Баймұратов 1935 жылы 14
қыркүйекте Солтүстік Қазақстан облысы Бұлаев ауданы (қазіргі Мағжан Жұмабаев атындағы) Дүйсеке ауылында дүниеге келген. Ата-анасы Баймұрат Төкішұлы мен Хабиба Өздімбайқызы 7 бала тəрбиелеп, кіші ұлына «бақыт, сəттілік» деген мағынаны білдіретін көне түркі есімін берді. Жас кезінен бастап ол ізденімпаз ақылды, білімге қызығушылық пен құштарлығын танытты, тіпті мектеп демалысында да кітапты қолынан тастамады.
О.Баймұратов жастардың биік мұратқа, білімге, ілгерілеуге деген ұмтылысын жан-жақты қолдап, Қамбар батыр мен Баян батыр, Мағжан поэзиясы арқылы отансүйгіштікке баулыған, ата-баба даналығының, халқының мəдениеті мен тарихының қадір-қасиетін ұғындырған ортада өсті.
Туған ауылында 7 жылдық мектепті үздік бітірген, орта білімді
Петропавл қаласындағы №5 қазақ мектеп-интернатында алды. Ол мектеп дарынды ауыл балаларына кең жол ашты, олардың көпшілігі еліміздің жетекші университеттеріне түсті.
Тамаша оқуы, үлгілі мінез-құлқы жəне мектеп өміріне белсенді қатысуы үшін ол мектептің комсоргы болып сайланды. 1951 жылы 16 жасар оқушы ретінде ол 10-15 шілдеде Алматы қаласында өткен Қазақстан комсомолының V съезінің ең жас делегаты болып сайланды. Бұл оның əдемі қаламен алғашқы жəне ұмытылмас кездесуі болды. Сол кезеңде Қазақстан Лениндік коммунистік жастар одағы Орталық Комитетінің (ҚР ЛКЖО ОК) хатшылары
аты аңызға айналған Х.Доспанова, А.Фуглова, А.Шалов болды. №634 съезд делагатының мандатын О. Баймұратов өмір бойы сақтап қалды.
Үлкендердің үлгісіне сүйене отырып, О. Баймұратов Мəскеуде жоғары білім алуды армандады. О. Баймұратов орта мектепті 1952 жылы Алтын медальмен бітірді. Ол Мəскеу Түсті металдар жəне алтын институтының студенті, кейіннен Геология-минералогия ғылымдарының докторы болған, ағасы Нұрғазы Нұралиннің кеңесіне құлақ асады, сол институтқа оқуға түсті.
Осы кезеңде Мəскеуде қазақстандық студенттердің, жерлестер мен ауылдастардың тұтас тобы оқыды. Олардың ішінде Шайхутдинов Е., Салықов Қ., Қошанов А., Нұралин Н., Олжабаев З., Жантуреев А., Малдыбаев А. жəне т.б. бар.
1957 жылы М.И. Калинин атындағы Мəскеу Түсті металдар жəне алтын институтын сəтті бітіргеннен кейін, ол туған еліне жолдама алды. Еңбек жолын Орталық ғылыми-техникалық ақпарат Институтында бастады. 1958 жылы ҚазКСР ҒА Экономика институтына жұмысқа ауысты, онда оның үлкен ғылымға тамаша жолы басталды.

О.Б. Баймұратовтың алғашқы еңбектері жоғары ғылыми-теориялық
деңгейімен, теорияны экономикалық практикамен үйлестіре білуімен, зерттеудің прогрессивті əдістерін қолданумен ерекшеленді. Олардың ішінде оның қатысуымен жəне басшылығымен жазылған «Қазақстан өнеркəсібіндегі күрделі салымдардың тиімділігі» (1969 ж.), «Қазақстан өнеркəсібіндегі техникалық прогрестің тиімділігі» (1973 ж.), «Ғылыми- техникалық прогресті болжау» (1975 ж.) ұжымдық монографияларын атаған жөн. Соңғысында республикада алғаш рет шетелдік тəжірибеде қолданылатын прогрессивті болжау əдістері кеңінен жарияланды. О.Б. Баймуратовтың қалыптасуына əлемдік деңгейдегі академик Т.С. Хачатуров жəне инвестициялардың тиімділігі теориясының əлемде мойындалған ғылыми мектебін құрған профессор В.П. Красовскиймен ынтымақтастық үлкен əсер етті. Бұл туралы ұмытуға болмайды. Осы кезеңде О. Баймұратов күрделі салымдар мен инвестициялардың тиімділігі, Қазақстандағы ғылыми-техникалық прогресс теориясы бойынша оның алғашқы ірі ғылыми мектебін құрды. Оның «Күрделі салымдардың экономикалық тиімділігін талдау жəне бағалау əдістері» (1972 ж.) жеке монографиясы кеңінен танымал болды. Онда автор алғаш рет экономикалық категория ретінде күрделі салымдардың
техникалық негізін зерттеді, инвестициялық прогрестің, күрделі салымдардың жəне ғылыми-техникалық прогрестің тиімділігінің теориялық-мотодологиялық жəне аналитикалық мəселелерінің кең спектрін қарастырды, инвестицияларды экономикалық өсу факторы ретінде бағалау əдістерін ұсынды, əлеуметтік еңбек шығындарының салыстырмалы тиімділігі теориясы одан əрі дамыды. Бұл кітапты елдің ғылыми қоғамы ірі жəне ерекше іргелі жұмыс деп таныды. О.Б. Баймұратов ұсынған бірқатар ережелер бүгінгі күні
əдіснамалық құндылығын сақтайды, оның ішінде күрделі салымдардың салыстырмалы тиімділігінің əдістері, əртүрлі реттік шығындарды дисконттау жəне басқалары. Инвестициялар мен ғылыми-техникалық прогресс мəселелері экономикалық ғылымның ар-ожданының ең аз идеологияланған бағыттарының бірі болды. Өзектілігін сақтап, кейінгі еңбектерінде сызықтық емес əдіснамалық тəсіл көрініс тапты. О.Б. Баймұратовтың инвестициялар мен экономикалық өсудің өзара байланысы, инвестициялық үдеріс пен технологиялық прогрестің бірлігі туралы бұл тəсілдері елдің инновациялық-технологиялық дамуының заманауи міндеттерімен үндеседі. Экономикалық өсудің жаңа сапасын қамтамасыз ету, оны ізгілендіру тұрғысынан 1979 жылы «Экономика мəселелері» журналында (Мəскеу қ.) жарияланған «Күрделі салымдардың əлеуметтік тиімділігі» мақаласы да
заманауи түрде айтылады. Бұл мақала өзінің терең инновациялық тəсілімен елде ғана емес, шетелде де үлкен қызығушылық тудырды. Ол ағылшын тіліне аударылып, АҚШ-та жарық көрді, бұл КСРО-ның барлық ғалым-экономистері үшін ерекше құбылыс болды.
О.Б. Баймұратов Қазақстанда ғылымтану жəне ғылым экономикасы
жаңа ғылыми мектебінің болуының негізін қалаушы болды. Ғылымтану оның екінші ірі ғылыми мектебін құрайды. Ол ғылымның тиімділігін,

əсіресе теориялық зерттеулердің нəтижелерін бағалау мəселелері бойынша өзіндік əзірлемелері бұрынғы Одақта алғашқылардың бірі болып пайда болды жəне əлі де эталон болып қала береді. Экономика институтында бұл бағыт негізгі бағыттардың бірі болып қала береді, бұл бағытта ғылымтанушылардың
төртінші буыны жұмыс істейді. «Ғылыми зерттеулердің тиімділігі (бағалау əдістемесі жəне жоғарылату мəселелері)» (1978) кітабын ерекше атап өту керек. Онда ғылымның экономикалық рөлін теориялық негіздеуге айтарлықтай орын беріледі. Ғылыми зерттеулердің тиімділігі теориясының мəселелеріне көп
көңіл бөле отырып, автор əдістемелік негіз ретінде жүйелік талдауды таңдады, бұл бірқатар қызықты ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді. Кітапта тиімділік есептеулері негізделуі керек негізгі принциптер тұжырымдалған. Өндірісте де, ғылымның өзінде де ғылыми нəтижелерді қолданудың барлық маңызды ғылыми, экономикалық жəне əлеуметтік салдарын ескере отырып, оны
кешенді бағалауға бағытталған ғылыми зерттеулердің тиімділігі
тұжырымдамасы ашылды, ғылыми зерттеулердің түрлері анықталды. Автор іргелі сипаттағы ғылыми зерттеулердің тиімділігін анықтауға қызықты тəсіл тапты, ол үшін теориялық профильдегі ғылыми зерттеулердің олардың нəтижелерінің іргелі деңгейіне қарай жіктелуі жасалды жəне теориялық зерттеулердің тиімділігін бағалау критерийі жүйесі ұсынылды. Бұл критерийлер іргелі зерттеулердің формальды емес, мағыналы белгілерін, қолданбалы зерттеулермен жəне олар арқылы практикамен байланысты күшейту тенденциясын ескереді. Кітапта ұсынылған қолданбалы
жұмыстардың тиімділігін бағалау əдістері өте ерекше. Автор өзінің назарын ғылыми-зерттеу жұмыстарының (ҒЗЖ) экономикалық тиімділігіне аударып қана қоймай, оның əлеуметтік аспектісін кеңінен қарастырғанын атап өткен жөн.
Ғылыми мəселелер О.Б. Баймұратовтың басқа да бірқатар еңбектерінде дамыды. Мəселен, «Ғылыми-өндірістік кешендер (Қазақстан материалдарында)» (1982 ж.) ұжымдық монографиясы ғылымның экономикалық рөлін күшейту проблемасына арналған. Бұл жұмыста ғылым мен өндірісті интеграциялаудың мəні, формалары мен салдары, жинақталған ғылыми əлеуетті тиімді пайдалану, «зерттеу – өндіріс» циклін жеделдету көрсетілген. Жалпы мақсат пен технологиялық, ұйымдастырушылық, экономикалық бірлік негізінде ғылым мен өндірістің органикалық бірігуі нəтижесінде ғылыми-өндірістік кешендерге басты назар аударылды. Осы аспектілерде автордың көзқарастары ұлттық инновациялық жүйенің қазіргі тұжырымдамасының негізгі принциптерімен сəйкес келеді. Осы арқылы автор ғылым тəжірибеден озып кетуі керек деген шындықты растады. 1985 жылы
О.Б. Баймұратовтың ғылым экономикасы саласындағы зерттеулер циклі Қазақстан Ғылым Академиясының Шоқан Уəлиханов атындағы сыйлығымен марапатталды.

Өндіргіш күштерді зерттеу кеңесі
О.Б. Баймұратовтың ғылыми жəне ғылыми-ұйымдастырушылық
қызметіндегі жемісті кезеңдері 1980 жылы Республикалық Ғылым
академиясының өндірістік күштерді зерттеу Кеңесіне (ӨКЗК), алдымен төрағаның бірінші орынбасары, ал 1983 жылдан 1994 жылға дейін – төраға қызметіне ауысуымен байланысты. Осы кезеңде оның Батыс Қазақстан, Арал жəне Балқаш бойынша ірі ғылыми экспедициялардың, бірқатар ірі мемлекеттік ғылыми бағдарламалардың, сондай-ақ Алматы қаласының
«Интенсификация-90» бағдарламасының жетекшісі ретіндегі тамаша ұйымдастырушылық қабілеттері көрінді.
Оның ғылыми ізденістерінің орталығына əлеуметтік-экономикалық
болжау, өңірлік экономика, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, қоршаған ортаны қорғау мəселелері ұсынылды. Сонымен қатар, бұл зерттеулер тек экономикалық емес, пəнаралық сипатта жүргізілді, бұл О.Б. Баймұратовтың ғылыми көкжиегінің кеңдігінің дəлелі.О.Б. Баймұратовтың арқасында ӨКЗК-не жетекші ғылыми орталыққа дейін көтерілді. Жалпы академиялық Пəнаралық ғылыми мекеме бола отырып, ӨКЗК ғылыми-техникалық прогрестің проблемаларын зерттеу, халық шаруашылығының дамуын болжау, табиғатты ұтымды пайдалану жəне өңірлердің өндіргіш күштерін дамыту жəне аумақтық-өндірістік кешендер (кластерлер) құру, сонымен бірге зерттеулерді ұйымдастыру мен үйлестіруді,
сондай-ақ мақсатты ғылыми-техникалық бағдарламаларды іске асыруға басшылықты қамтамасыз ете отырып, байыпты тəжірибе жинақтады.
Қазақстан Ғылым академиясының СОПС əзірлемелері тек республикада ғана емес, КСРО республикаларының ғылыми орталарында да танымал болды.
АҚШ, Англия, Қытай, Швеция, Австрия, Болгария ғалымдарымен
халықаралық байланыстар нығайды. Сонымен, РҒА академиктері А.Г. Гранберг, А.Ю. Ишлинскиймен, РҒА корреспондент-мүшесі Б.В. Гусев, профессорлар В.А. Лисичкин, Д. Димитров, А.И. Щербаковпен, доктор Д. А. Виттпен жəне т.б. тығыз ынтымақтастық қалыптасты.
1980-1990 жылдардың басында О.Б. Баймұратов Қазақстанның
əлеуметтік-экономикалық дамуының бірқатар ірі, өзекті мəселелерін көтеріп, əзірледі. СОПС сол кезде Батыс Қазақстанды зерттеумен тығыз айналысқан. Ғылыми жұмыстарды орындау барысында алынған аса маңызды нəтижелер –
өңірдің өндіргіш күштерін дамыту стратегиясын негіздеу, өнеркəсіптің мұнай-газ өндіру жəне мұнай-химия салаларын теңестіру болжамы, көмірсутек шикізатын пайдалану тиімділігін арттыру жолдары, Батыс Қазақстанның өндіргіш күштерін кешенді дамыту тұжырымдамасы бұрынғы КСРО мен Қазақстанның экономикалық комитеттері, ірі одақтас мемлекеттік ғылыми-
зерттеу мекемелерінің пайдалануы арқылы қабылданды. Атап өту керек, бұл қазірдің өзінде О. Баймұратов көмірсутек шикізатын кешенді пайдалануды, өңдеудің толық циклін құруды, ішкі жəне сыртқы нарықтарда қалыптасқан конъюнктураны ескере отырып, ресурстарды алуды оңтайландыру, мұнай өңдеу жəне мұнай-химия салалары кəсіпорындарын орналастыру

қажеттілігіне негізделген мұнай-газ өндіру өндірістерін дамытуға осындай тəсілді жақтады. Академик А.Г. Аганбегянмен бірге олар Батыс Қазақстанның мұнай-газ кешенін кешенді жəне жедел дамыту тұжырымдамасының бастауында тұрды. Бұл тұжырымдама Батыс Қазақстан мен бүкіл Каспий маңы бойынша олар ұйымдастырған жəне басқарған ірі ведомствоаралық
экспедицияның нəтижесі болды.
ӨКЗК-і басшылығымен уақытша шығармашылық ұжым Арал теңізін
сақтау жəне Арал өңіріндегі экологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіру жөніндегі 2006 жылғы («Арал-2006») кезеңіне арналған мемлекеттік бағдарламаның жобасын əзірледі. Бағдарлама аясында: Арал өңірінің қазақстандық бөлігінің су ресурстарын ұтымды пайдалану шаралары мен жолдары кешені; Арал теңізін кезең-кезеңімен сақтау жəне қалпына келтірудің
балама нұсқалары; Арал өңіріндегі денсаулық сақтауды жақсарту жəне экологиялық жағдайды қалыпқа келтіру, халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, экологиялық-экономикалық проблемаларды шешу кезінде интеграциялық байланыстар мен халықаралық ынтымақтастықты кеңейту жөніндегі іс-шаралар кешені əзірленді. Арал өңірі бойынша кешенді зерттеулер мен ғылыми экспедиция О.Б. Баймұратовтың басшылығымен жүргізілді. Оның сол кезде депрессияға ұшыраған аймақтардағы экономикалық қызметтерді қысқарту жəне адамдарды басқа салаларға көшіру
идеясына қарсы Арал өңірінің əлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамасын əзірлеуде еңбегін атап өтуге болады.
Республикалық ірі жоба «Балқаш» кешенді бағдарламасы болды, онда 2010 жылға дейінгі кезеңге арналған Іле-Балқаш өңірінің экологиялық ахуалын сауықтыру жəне əлеуметтік-экономикалық даму тұжырымдамасы айқындалды, тағы бір ірі жоба Каспий теңізінің жағалау белдеуінің халық шаруашылық объектілері мен елді мекендерін қорғауға бағытталған.
Осы жылдары О.Б. Баймұратов əлеуметтік-экономикалық дамудың
түйінді бағыттарынан туындайтын терең ғылыми-əдістемелік проблемаларды зерттеуді қалдырған жоқ. Кеңес экономикасы үшін 1980 жылдар тоқырау кезеңі болғанын еске түсіру керек. Өндіріс тиімділігі айтарлықтай төмендеді, экономика барған сайын шығынды сипатқа ие болды. «Дамыған социализмнің экономикалық басымдықтары» (1985) кітабы тиімділікті арттыру мəселесін шешуге жəне ресурстарды түпкілікті тұтынушыға қайта бағыттау кезінде тəсіл табуға тырысады. Бұл күрделі жұмыста автор тағы да күрделі экономикалық құбылыстардың мəніне енетін ірі талантты теоретик ретінде көрінді. Əлемдік əдебиетте алғаш рет ол басымдықтар ұғымын жан-жақты саяси экономикалық зерттеуге ұшыратты, олардың өндірістік қатынастар мен экономикалық заңдар жүйесіндегі орнын көрсетті. Автор басымдықтардың объективті қажеттілігін экономикалық заңдардың бүкіл
жүйесінің, ең алдымен негізгі экономикалық Заңның, қажеттіліктерді көтеру Заңының жəне уақытты үнемдеу Заңының əрекетінен алып тастады. Көптеген жылдар өткен соң, ол Қоғам мен экономиканың Гармониялық əлемдік парадигмасын тұжырымдай отырып, осы мəселеге оралады. Осы уақытта автор тиімділік теориясының пікірталас мəселелеріне жүгінді, тиімділіктің

ерекше өндірістік қатынасы туралы ережені негіздеді, экономикалық жəне əлеуметтік тиімділіктің арақатынасын, оның критерийінің мазмұнын қарастырды. Күрделі салымдарды бөлу, тиімділікті талдау кезіндегі басымдықтарға ерекше назар аударылды. Кітап басымдықтар мəселесін алғашқы арнайы зерттеу болды жəне үлкен жауап алды. Автор экономикалық
құбылыстардың бетіне қалай сырғып кетпеу керектігін, бірақ олардың терең мəнін көрудің үлгісін көрсетті. Басымдықтарды белгілеу əдістемесіне, ең алдымен басымдықты дамытудың мақсаттары мен функциялары, басымдықтарды негіздеу принциптері, кезеңдері мен көрсеткіштері, олардың
жіктелуі сияқты тəсілдер өз күшін жоғалтқан жоқ.
Осы жылдары О.Б. Баймұратов Қазақстанда алғаш рет ғылым
экономикасы саласында жүйелі зерттеулерді бастады. СОПС құрамында ол Қазақстандағы алғашқы жəне сол кездегі Одақтағы бірнеше ғылыми бірлікті ұйымдастырып, басқарды. Ғылым секторын зерттеудің ерекшелігі олардың айқын аймақтық аспектісі болды. Олар Мəскеу, Минск, Донецк қалаларының жетекші ғылыми бөлімшелерімен тығыз ынтымақтастықта жүргізілді. Айта кету керек, бұл зерттеулерде ҒТП тежелуінің негізгі себептерінің бірі ретінде кеңес экономикасының шамадан тыс орталықтандырылуы анықталды. Осыған байланысты КСРО Ғылым академиясы Ғылыми Кеңесінің аумақтық басқару жөніндегі комиссиясының
базасында бейресми ғылыми ұжым құрылды, оның құрамына О.Б. Баймұратов та кірді. Нəтижесінде бұл ұжымда аумақтық шаруашылық есеп идеясы алғаш рет кристалданып, кейіннен үлкен саяси мəнге ие болды. Бұл идея кейіннен одақтас республикалардың, соның ішінде Қазақстанның экономикалық жəне саяси егемендігі идеясына айналды. Ғалымның бақыты – ол өзінің ғылыми «жемісін» іс жүзінде көріп қана қоймай, осы идеяны жүзеге асыруға өзі де қатысты.
1990 жылы «Ғылым жəне өндірістік күштер: аймақтық мəселелер» ұжымдық монографиясы жарық көрді. Кітапта ғылымның өндіріспен өзара іс-қимылының теориялық аспектілері зерттелді, оны жетілдіру бойынша ұсыныстар əзірленді, ғылыми əлеуетті қарқынды арттыру, ғылыми күштерді айқындаушы бағыттарға шоғырландыру, республиканың өндіргіш күштерін ғылыми-техникалық дамыту жолдары негізделді. Өндірісті жаңғыртудағы ғылымның рөлі, инновациялық циклдің экономикалық негіздері, оның
практикалық бағытын күшейтуге байланысты қажетті ғылыми əлеуеттегі сапалы өзгерістер көрсетілген. Өндіргіш күштердің ғылыми-техникалық дамуының маңызды тенденциясы ретінде аймақтандыруға көп көңіл бөлінді, аймақтық ғылыми-техникалық дамуды басқарудың экономикалық əдістерінің мүмкіндіктері көрсетілді. Бұл кітапта Қазақстанда алғаш рет технопарктер
құру идеясы ұсынылды жəне практикалық дамыды, бүгінде бұл біздің елімізде соншалықты танымал. О.Б. Баймұратовтың ғылыми қызметі Қазақстанның тəуелсіздік алуымен жəне нарықтық қатынастарға көшуімен жаңа толықтыру алды. Қазақстанның
жаңа тарихы үшін бұл бетбұрыс кезеңінде экономикалық теория социалистік экономиканы нарықтық экономикаға айналдыруға, тəуелсіз мемлекеттің

қалыптасуы жағдайындағы жүйелік дағдарысты қайта бөлуге арналған рецепттерге ие болған жоқ. Əлемдік тəжірибе болып жатқан оқиғалардың баламаларын білмеді. Жүргізіліп жатқан радикалды экономикалық қайта құруларды ғылыми талқылау бойынша белсенді жұмысқа қосу қиынырақ, бірақ сонымен бірге қызықтырақ болды.
1992 жылы О.Б. Баймұратовтың ғылыми жетекшілігімен ҚР ҰҒА ӨКЗК-де «Қазақстанның 2015 жылға дейінгі ғылыми-техникалық жəне əлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді болжамы» ауқымды зерттеу жобасы орындалды. Бұл кешенді зерттеуге 6 академиялық институт, 6 салалық ҒЗИ жəне ЖОО ғалымдарының кең ауқымы қатысты. Жоба бойынша 5 томдық ғылыми есеп ҚР ҰҒА Президумының отырысында талқыланып, мақұлданды.
Нарықтық қатынастарға көшудің баламалы бағдарламасы ретінде оны ҚР вице-премьері жанындағы Республикалық комиссия да қарады, ол жұмыстың жоғары теориялық деңгейі мен үлкен практикалық маңыздылығын атап өтті, Экономика министрлігіне оның нəтижелерін орта жəне ұзақ мерзімді индикативтік жоспарларды əзірлеу кезінде пайдалануды ұсынды.
Экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы жағдайында болашаққа
ғылыми көзқарас беруге тырысу үшін белгілі бір ғылыми батылдық қажет екенін мойындау керек. Бұл тек əдістемелік қиындықтар туралы емес. Психологиялық тұрғыдан алғанда, «қазіргі-болашақ» байламында бірінші компонентке артықшылық беріледі, əсіресе ол дағдарыс жағдайымен сипатталған кезде. Экономиканы тұрақтандыру міндеттері қабылданған түбегейлі өзгерістердің ұзақ мерзімді аспектілері мен салдарын жасырмауы керек деп санайтын ғалымның көзқарасы неғұрлым құнды болды.
Бұл жұмыста О.Б. Баймұратов алғаш рет Қазақстанды Орталық Азияның жаңа индустриалды еліне айналдыру идеясын ұсынды, нарықтық экономиканың қазақстандық моделі қандай болуы тиіс екендігі туралы өзінің түсінігін негіздеді. Болжам авторлары 90-жылдардың басында экономикалық саясат бағдарларын өзгерту, «шикізаттық» даму моделінен экономиканың инновациялық-технологиялық өсу моделіне көшу қажеттілігін болжады.
Кейінірек «Қазақстан-2030» Стратегиясы, Қазақстанның индустриялық-инновациялық даму стратегиясы мен бағдарламалары пайда болды, олармен кешенді болжам бірқатар қағидатты сəттер бойынша үндеседі жəне үйлеседі, оның негізгі тұстарын еске түсіру қызықтырақ болады:
1. Қазақстанда Шығыс жəне Батыс өркениеттерінің симбиозы бірінші болып қалыптасуда. Сондықтан ол үшін басқа елдердің тəжірибесін көшірмейтін, бірақ нарықтың жалпы принциптерін республиканың ерекше ерекшеліктерімен үйлестіретін нарықтық экономиканың ерекше моделі ең нақты болып табылады. Өз моделінің маңызды белгілері: экономиканың көп үлкендігі, өсудің негізі ретінде ғылыми-техникалық прогресс, өндірісті экологияландыру, əлеуметтік бағдар. Ұлттық модель тұжырымдамасы ресми қолдау мен тануға ие болды.
2. Республиканың индустриялық келбеті технологиялық плюрализммен ерекшеленеді жəне тұтастай алғанда əлемдік стандарттардан алыс. Технологиялық көшбасшылармен тығыз қарым-қатынас, ғылымның беделі

мен рөлін арттыру қажет. Ғылыми-техникалық прогресс нарықтық
Стратегияның негізі болуы керек. Егер сіз тек табиғи ресурстарды пайдалануға шарт жасасаңыз, онда сіз əлемнің созылмалы артта қалған елдерінің қатарына кіре аласыз. Қазақстанның болашағы индустриялық өркениетпен байланысты.
3. Қазақстандағы экологиялық жағдай өте күрделі, экологиялық жүктеме шегіне жеткен аймақтар бар, сондықтан жылдам экономикалық өсу қиын міндет болып табылады. Табиғатты қалпына келтіруге, қоршаған ортаны ластанудан тазартуға жəне халықтың денсаулығын қорғауға үлкен инвестициялар қажет болады. Жоғары экологиялылық – Қазақстанның даму
моделінің маңызды сəті. Табиғатты адамгершілікке жатпайтын пайдалану кезіндегі жылдам экономикалық өсу əлеуметтік-экономикалық дамумен бірдей емес.
4. Л.Н. Гумилевтің еуразияшылдық идеяларына сүйене отырып, ол нəзік теңдестірілген саясатты, əлеуетті жəне тиімді геосаяси жағдайды пайдалана отырып, Қазақстанды Еуропа мен Азия арасындағы экономикалық «көпірге» айналдыру тұжырымдамасын негіздеді.
5. 1990 жылдардың аяғында экономиканың жандануының басталуын жəне одан кейінгі өсуді күтуге болады деп болжанған. Бұл болжам кейіннен толығымен расталды. Бұл кезең экономиканы əлеуметтік қайта бағдарлаудың бастапқы кезеңі, өндірісті ауқымды экологияландырудың басталуы, технологиялық артта қалушылықты біртіндеп еңсеру кезеңі болуға тиіс. Бұл кезең сутегі шикізатын өндіруде жəне өңдеуде, электр энергетикасында,
металлургияда тікелей инстанциялық инвестициялардың күрт кеңеюімен сипатталады. 1990 жылдары О.Б. Баймұратовтың республикалық баспасөз беттерінде экономикалық реформаның неғұрлым өткір жəне өзекті мəселелерін талқылауға белсенді қатысқанын атап өткен жөн. Оның назарын макроэкономика мəселелері аударды. Ғалымның ғылыми мүддесінде жаңа
басымдықтар пайда болды – ол қаржы жəне банк жүйесінің мəселелерін зерттеу.
Қаржы-банк менеджменті ғылыми-зерттеу институты
1996 жылдан бастап ғылыми-ұйымдастырушылық қызметтің келесі кезеңі басталды. Ол кейіннен 2017 жылы əлеуметтік экономика жəне қаржы институтына айналған қаржы-банк менеджменті ғылыми-зерттеу институтын басқарды. Мұнда О.Б. Баймұратов жаһандану жағдайында ақша-
қаржы жүйесінің даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін зерттеу бойынша өзінің үшінші ғылыми мектебін құрды. Осы кезеңдегі оның еңбектерінде қалыптасқан əлеуметтік-экономикалық жағдайға объективті баға берілді, экономиканы реформалау процесі түсініледі, Қазақстанның экономикалық қайта өрлеу жолдары негізделеді.
О.Б. Баймұратов өзінің назарын қаржылық жаһандану, қазіргі
регионализм жағдайында ұлттық ақша-қаржы жүйесін қалыптастыру жəне жетілдіру проблемаларына, сондай-ақ экономикалық зерттеулерде сызықтық емес тəсілді қолдануға аударды. Оның басшылығымен жəне қаржы-банк

менеджменті ҒЗИ-нің тікелей қатысуымен «Өтпелі кезеңдегі əлеуметтік-экономикалық қатынастардың трансформациясын зерделеу жəне Қазақстанның тұрақтануы мен орнықты дамуын қамтамасыз етудің институционалдық, қаржылық жəне ақша-кредит механизмдерін əзірлеу»
(2000-2002 ж.ж.), «Валюталық жəне қолданбалы зерттеулер бағдарламалары шеңберінде бірқатар ірі жобалар орындалды. «Өңірлік интеграциялық процестер жағдайында Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуын ынталандырудың қаржылық механизмдері» (2004-2006 ж.ж.), «Əлемдік тенденциялар контекстінде жəне жаһандық қаржылық
тұрақсыздық жағдайында Қазақстанда бəсекеге қабілетті əлеуметтік экономиканың орнықты дамуының қаржылық тетіктерін қалыптастырудың əдіснамалық негіздері мен практикасы» (2009-2011 ж.ж.), «Жаһандық сын-қатерлер жағдайында Қазақстанның үйлесімді əлеуметтік экономикасын қалыптастыру: теориялық негіздері, даму тетіктері, мониторинг перспективалары» (2015-2017 жж.). Институт елдің танымал ғылыми мекемесіне айналды.
Ғалымның ең жан-жақты көзқарастары «Ұлттық экономикалық жүйе» монографиясында (2000 ж.), кейінірек «Қазақстанның ұлттық экономикалық жүйесі: реформалау мен дамудың алғашқы онжылдығы» монографиясында (2018 ж.) көрініс тапты.
Бұл кітап трансформациялық экономика теориясының дамуына үлкен үлес болып табылады. Оны О.Б. Баймұратовтың ғалым жəне өз Отанының азаматы ретінде бағдарламаның бір түрі ретінде қарастыруға болады. Автордың ғылыми ұстанымы – əлеуметтік экономика теориясы. Бұл кітап зерттеушінің теориялық тұжырымдарының жемісі емес. Автор, 90-шы жылдары белсенді саяси қызметпен айналыса отырып, нарықтық реформалар
бағдарламаларын əзірлеуге, заңнамалық актілерді дайындауға, талқылауға жəне қабылдауға қатысты, яғни ол ең ауыр жағдайда болды. Сондықтан кітапта экономикалық теория мен экономикалық практикаға бірдей көңіл бөлінеді. Бұл зерттеудің көп жоспарлығын жəне көп қырлылығын анықтады. Автор дамып келе жатқан экономикалық процестер мен құбылыстардың барлық алуан түрлілігін жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуы мен жұмыс
істеу объективі арқылы қарастырады. Қазақстанда əлемдік экономикада басым болатын аралас типтегі экономикалық жүйенің қалыптасу процесі жүріп жатыр. Кітаптағы мұндай таңдаудың баламасыздығы аралас экономикалық жүйенің «экономикалық қазақстандық адамның» – «еуразиялықтың» экономикалық рухына барынша сəйкес келетіндігімен негізделеді, оның портреті əдебиетте алғаш рет берілген. Сонымен бірге, аралас экономиканың жалпы заңдылықтары елдің əлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін, оның халқының менталитетін ескере отырып, бізде ерекше көрінуі мүмкін. Бұл, мысалы, экономикаға, жерге, меншік құқығына, үкіметтің араласу дəрежесі
сияқты негізгі мəселелерді қарастырған кезде көрінеді.
Зерттеудің теориялық жəне əдіснамалық векторын ұлттық
экономикалық жүйенің дамыған моделі белгілейді. Оның мəнін автор Қазақстан Республикасы азаматының қажеттіліктерінің басымдығымен байланыстырады.

Мұнымен келісуге болмайды. Өйткені, қазіргі реформалар
сол реформалар үшін қажет емес. Реформалардың басты мақсаты – адам экономикасының орталығына оның əртүрлі материалдық жəне рухани қажеттіліктерін қою. Ұзақ уақыт бойы біздің адами қажеттіліктеріміз экономика ресурстарының бір түрі ретінде қарастырылды, енді ол оның басты мақсаты болуы керек. Сондықтан бізге адамдардың лайықты əл-ауқатын
қамтамасыз етуге бағытталған табиғи жəне экономикалық əлеуетке бағытталған экономика моделі қажет.
Автор экономикалық дамудың жан-жақты жəне қарама-қайшы əсер ететін қазіргі жағдайлары мен факторларының күрделілігі мен алуан түрлілігін түсінуге сүйенеді. Кітапта, оның ішінде: индивидуализмді ұжымдық тенденциялармен үйлестіретін халықтың менталитеті; оның қол жетімділігі төмендеген кездегі білімнің жоғары деңгейі; полиэтникалық құрамдағы халық санының жеткіліксіздігі, халықтың тығыздығының төмендігі, денсаулығының нашарлауы, орташа өмір сүру ұзақтығы; депрессиялық жəне индустриалды дамыған аймақтарды біріктіретін үлкен
аумақ; қоршаған ортаның жай-күйі – экологиялық апат аймақтарынан бастап көркем табиғи кешенге дейін; бай жəне бірегей табиғи ресурстар; экономиканың дамуының орташа деңгейі, оның жетілмеген құрылымы, қауіпті ашықтығы, басқа мемлекеттерге жоғары тəуелділігі; бəсекелестік артықшылықтар; индустрияландырудың аяқталмауы, технологиялық
көпқабаттылық; сыртқы қарыздың тым жоғары деңгейі; күрделі, айқын геосаяси жағдай (қолайлы жағдайлардан жедел проблемалық факторларға дейін).
Қолайлы жағдайлар мен факторларды толық іске қосу жəне теріс
жағдайлардың əсерін еңсеру немесе кем дегенде жұмсарту үшін ғалымның пікірінше, Қазақстанның жаңа ұлттық экономикалық жүйесінің моделі мынадай негізгі белгілермен сипатталуы тиіс: экономиканың селективті ашықтығы мен қауіпсіздігі; экономиканың əлеуметтік бағдары; экологиялық қауіпсіздік; жеке, мемлекеттік жəне аралас меншік нысандарының үйлесімі; экономикалық еркіндік мемлекеттік жəне корпоративтік реттеу кезінде; қайта
индустрияландыру; өндіргіш күштердің ұлттық жүйесін қалыптастыру. Автор тиімді жəне тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды шарттар мен макроэкономикалық параметрлерді тұжырымдады. Экономикалық жүйенің дамыған моделі кітаптың идеялық өзегін құрайды. Бірақ егер автор
оны нақты мазмұнмен толтырмаса, ол əдемі ғылыми абстракция болып қала алар еді, атап айтқанда, кітапта мемлекеттің экономикалық құрылымының негізгі бағыттары бойынша ережелер мен көзқарастар баяндалады, экономикалық саясаттың маңызды аспектілері бойынша ұсыныстар мен ұсыныстар негізделеді, олар егжей-тегжейлі, мұқият қарастырылған.Нарықтық экономиканың ашықтығын жақтай отырып, автор сонымен бірге біздің шындықтарымыз осы модельге сөзсіз сенуге мүмкіндік бермейді
деп санайды. Ашықтық абсолютті емес, ақылға қонымды, белгілі бір дəрежеде таңдамалы болуы керек жəне оның критерийі ұлттық қауіпсіздікті сақтау болып табылады. Автордың пікірінше, экономиканың ашықтығы көпвекторлы

сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуды, өңірлік экономикалық Одақтарға қатысуды, Қазақстанның Шығыс пен Батыс арасындағы экономикалық «көпір» ретіндегі рөлін күшейтуді қамтуы тиіс. Біздің мемлекетіміздегі экономикалық өзгерістердің басты мақсаты əлеуметтік нарықтық экономика құру болып жарияланды. Алайда, көбінесе əлеуметтік бағдар – халықты əлеуметтік қорғау мақсатында мемлекеттік шығыстарды қайта бөлу ретінде түсіндіріледі. Осы бағыттың маңыздылығын
мойындай отырып, автор сонымен бірге мұндай тар түсіндіруге қарсы. Табыстың əлеуметтік саясатынан, кедейлікпен күресуден, халықтың поляризациясының өсуін шектеуден басқа, экономиканың əлеуметтік бағыты кадрларды даярлау жəне қызметкерлердің кəсіби деңгейін арттыру жөніндегі қызметті, еңбек сапасының өсуін, ғылымды, мəдениетті дамытуды, еңбек
процестерін демократияландыруды, өзін-өзі басқаруды, пайдаға қатысуды жəне ұлттың генофондының жойылуын болдырмау т.б. қамтиды. О.Б. Баймұратов берік инвестициялық негізі бар, қоғам мен табиғат арасындағы тепе-теңдікті қалпына келтіруге, сондай-ақ жаңа экологиялық бұзылулардың алдын алуға, тұрақты дамуға бағытталған экологиялық қауіпсіздіктің кешенді моделін əзірлеу жəне іске асыру қажеттігін атап өтті.Кітапта қаржылық жəне ақша-несие саясатының өткір мəселелері үлкен орын алады: мемлекеттік шығындар, бюджет тапшылығы, бюджетаралық қатынастар, салықтар, ақша агрегаттары, қайта қаржыландыру ставкалары,
валюта бағамы. Ғалым қаржы жүйесінің жұмыс істеуін нақты сектордың өсуін қамтамасыз етуге бағытталған, оларды жүйелі түрде ұйымдастырылған жəне үйлестірілген пайдалануға, стандартты тетіктерді бейімдеуге негізделген жаңа
модель бойынша негіздейді. Оларға бюджеттің əлсіз тапшылығы жəне жекелеген жылдары мүмкін болатын профициті бар бюджеттік жүйенің интеграцияланған, ұтымды орталықтандырылмаған моделі, сондай-ақ фискалдық функцияларды ұтымды шектеуге жəне салықтық əкімшілендіруді күшейтуге негізделген салық жүйесінің перспективалық бағдарланған моделі ұсынылады. Кітаптағы ақша-кредит саясатының негізгі бағыттары оның нақты сектордың мүдделеріне, серпімді ұлттық валютаға жəне монетизация мен
инфляцияның ұтымды деңгейіне қайта бағдарлануымен, тиімсіз валюталық интервенциялар мен ХВҚ кредиттерінің орнына өндірісті дамыту арқылы теңгені нығайтумен, алтын-валюта резервтерін ұлғайтумен, қайта қаржыландыру ставкаларын айтарлықтай төмендетумен байланысты.Егер қаржы жəне ақша саясатының проблемалары негізінен ағымдағы жəне орта мерзімді сипатта болса, онда құрылымдық қайта құру, ғылыми-технологиялық даму проблемалары айқын перспективалық бағытқа ие. О.Б. Баймұратов оларды алғаш рет Қазақстанның Орталық Азияның жаңа индустриалды елі ретінде қалыптасуы тұрғысынан қарастырады. Осыған байланысты экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыру, индустриялық даму стратегиясы, өңірлік дамуға ғылым мен технологияның үлесін күшейту, сондай-ақ республика ішілік экономикалық интеграция мəселелері баяндалады. Автордың қажеттіліктерді зерттеу, басымдықтарды таңдау, нарық жағдайындағы аймақтық даму, дағдарыстардың мəні жəне дағдарысты

дамыту жағдайындағы болжау тəжірибесі мəселелеріне көзқарастары да қызығушылық тудырады.
Ғасырлар тоғысында көпполярлы əлемнің қалыптасуымен жəне күш
полюстерінің орналасуында түбегейлі өзгерістердің басталуымен Қазақстан, бүкіл əлемдік экономика сияқты, жаңа дəуірге қадам басуда.
2005 жылы Дүниежүзілік экономикалық ғылым сериясының жеті
томдық басылымының алғашқы кітаптары жарық көрді. Бұл зерттеулерде О. Баймұратов күрделі əлеуметтік-экономикалық процестерді зерттеуге біртұтас көзқарасты қолданады. Біртұтас əдіснамада негізгі сипаттамалардың бірі – жүйе ішіндегі жəне жүйе мен қоршаған орта арасындағы Гармония мен тепе-теңдікке ұмтылу. Осы теориялық негізде Гармониялық əлеуметтік
экономиканың төртінші ғылыми мектебі қалыптасуда. О.Баймұратовтың түсінігінде əлеуметтік экономикалық ортада адамды, оның əртүрлі материалдық жəне рухани қажеттіліктері бар ең жоғары мақсат жəне құрал ретінде қояды. Бұл көзқарас оның «Əлеуметтік экономика» (2005), «Экономикадағы əлеуметтену: жеке тұлғадан мемлекетке дейін» (2007), «Қоғам мен экономиканың Гармониялық əлемдік парадигмасы» (2010), Harmony of Economic and Society: The paradigm of “D+3D”, Laws, and Problems(2014) еңбектерінде көрініс тапты жəне дамыды.
Автор экономикалық əдебиетте алғаш рет қоғам мен экономиканың үйлесімділігі тұжырымдамасын жарықтандырады. Бұл үйлесімділік төрт маңызды процестің үйлесуі негізінде қалыптасады: демократияландыру (D), демография (D), руханият (D) жəне экономикалық қызметті дамыту. Олардың барлығы, сайып келгенде, адамның, елдердің жəне қоғамдардың рухани жəне
материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты. Үйлесімді əлеуметтік 3D экономиканы құрудағы адамның, əлеуметтік топтардың рухани-адамгершілік жəне зияткерлік дамуының рөлін негіздеуге ерекше назар аударылады.
Кейінірек автор өзінің Гармония тұжырымдамасын кеңейтті. Гармония демоэтика, демография, демократия жəне демоэкономиканың жүйелі үйлесімі ретінде көрінеді. Оның формуласы қарапайым – «D + 3D», мұнда демоэтика-
қоғамның рухани негізі, ал демоэкономика-əлеуметтік экономика. Гармонияға қол жеткізу үшін оның демоэтикалық, демократиялық, демографиялық жəне демоэкономикалық дамуы арасындағы толық сəйкестік қажет, яғни қандай да бір саланы дамыту үшін барлық басқа үш саланың бірдей дамуы қажет. Қоғам өмірінің осы төрт саласының барлығы синхронды, өзара байланысты жəне
толыққанды жұмыс істейді, бұл қоғамды, оның экономикасын əлеуметтік Гармонияға дəйекті жақындатудың кепілі болып табылады.Қоғамның үйлесімділігін кеңейтілген түсіндіруде ол «Гармония –Дисгармонияда» көрінетін көзқарастың жүйелілігін, Ислам Доктринасын, дуализмді енгізді. Ол қазіргі дəуірдің ерекшелігін атап өтті, онда əртүрлі қаржылық-экономикалық, демографиялық дағдарыстар, ауқымды табиғи апаттар мен əскери қақтығыстар өте шиеленісіп, синхронды түрде жүріп жатыр. Қоғамдық жүйені үйлестірудің өзегі ретінде ол тұтынудағы модерация, ішкі ресурстарды жұмылдыру, сыртқы ресурстарды ұтымды пайдалану,

ынтымақтастық жəне төзімділік сияқты Гармония тұлғаның ерекшеліктерін бөліп көрсете отырып, рухани саланы анықтады. Оның Гармония тұжырымдамасын өлшеуге шақырады. Қазіргі жаһандық экономика рухани-адамгершілік негізі жоқ төңкерілген пирамида ретінде қарастырылады. Ол руханиятсыздық, ультра байыту идеологиясы, шамадан тыс тұтыну, демократияның болмауы жағдайында əлеуметтік-экономикалық
теңгерімсіздіктерді тұрақтандыру үшін мемлекеттің араласу мүмкіндігі туралы иллюзия деп атайды. Ол рухани негіздерді білім, ғылым, мəдениет, діннен көреді. Ол Гармония əлеуметтік-экономикалық даму тұжырымдамасында исламдық экономикалық модельге жеке орын беріледі, ол классикалық саяси экономикаға жақын, өйткені еңбек байлықтың қайнар көзі болып табылады. Ол бұл қағиданы жоғары əлеуметтік жəне экономикалық
əділеттіліктің негізі деп санады. Исламдық экономикалық модельді қарастыра отырып, ол ақша айналымының тарихына, ақшаның тауарға айналуына жүгінеді, бұл капитализмнің заманауи қаржы жүйелерінің негізі жəне қаржы жүйесін одан əрі оқшаулау болды. Ол қаржы секторын нақты сектордан алшақтатуды қауіпті құбылыс деп санады, өйткені ақша параллель, қосымша айналым жасайды, ешқандай нақты активтермен қамтамасыз етілмеген
туынды құралдарды іске қосады, нақты секторға кірмейді, ақша «өндіреді». Ол ақша функциясын тауар ретінде алып тастауды исламдық экономикалық модельді жүзеге асырудың кілті деп санады. Исламдық экономикалық модель мен исламдық қаржы принциптері туралы айтатын болсақ, ол оларды дінмен
сəйкестендірмеді. Ол исламдық банкинг діни құрылым емес, көптеген Еуропа елдерінде сəтті қолданылатын қаржы институты екенін атап өтті. Оның пікірінше, ислам банкингі Қазақстан үшін, дəстүрлі банкингтің шетінде қалатын салалар үшін үлкен инвестициялық мүмкіндіктер ашады.
Ал Гармония əлемі мен дисгармония əлемі арасындағы қайшылықтарды шешу ол радикализмсіз, террорсыз жəне қантөгіссіз білім, ғылым жəне тəрбиені дамыту арқылы эволюцияны көреді. О. Баймұратов өзінің Гармония теориясын дамыта отырып, Қазақстанның ғылыми мұрасына жиі жүгініп, оны қазақстандық қоғамның маңызды рухани іргетасы ретінде
қарастырды.2014 жылы О. Баймұратов «Əлеуметтік-экономикалық Гармония Заңы» ғылыми ашылу салтанатына орай Ресей жаратылыстану ғылымдары академиясынан жəне ғылыми жаңалықтар мен өнертабыстар авторларының халықаралық академиясынан Диплом алды. Ашылу формуласы əлеуметтік-
экономикалық Гармонияның бұрын белгісіз заңы, ол дуалды əлемнің нақты құбылыстарымен жəне қажеттіліктер түрлері арасындағы байланыстармен шартталған жеке тұлғалардың ақылға қонымды материалдық қажеттіліктері мен тілектерінен қалыпты рухани қажеттіліктердің үстемдік етуінен тұрады. Əлемнің қосарлануы қажеттіліктің белгілі бір түрінің басымдылығымен анықталады.

Жарияланымдар
О.Б. Баймұратов отандық баспасөзде жəне шетелдік басылымдарда 653 ғылыми еңбек жариялады, оның ішінде 15 жеке монография, оның ішінде «Əлемдік экономикалық ой» сериясындағы іргелі көп томдық басылым, 38 ұжымдық монографиялар мен кітаптар бар. Оның жарияланымдары
Қазақстанда да, шетелде де жарияланған шолуларда жоғары бағаға ие болды.
Ол тамаша спикер болды жəне АҚШ, Англия, Ресей, Қытай, Швеция, Австрия жəне басқа елдерде өз зерттеулерінің нəтижелерін ұсынды. ол экономистер
мен саясаттанушылардың халықаралық ғылыми конгрестері мен
форумдарының, салықтар жəне инвестициялар жөніндегі халықаралық орталықтың (Ұлыбритания), ТМД-ға қатысушы елдердің Парламентаралық Ассамблеясының жəне басқа да халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысты.
Марапаттар
О. Баймұратов – ҚР еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1991ж.), Ш.
Уəлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты. (1985 ж.), Қазақстан Жоғары мектебінің үздігі. О. Баймұратовтың сіңірген еңбегі Құрмет орденімен (Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаевтың 2015 жылғы 3 желтоқсандағы Жарлығы), медальдармен, В.И.Лениннің 100 жылдығы,
«Республикаға сіңірген еңбегі үшін» (ҚазССР), Австрия Республикасы Бундесрат Ұлттық Кеңесінің медалі (Nationalrat und Bundesrat Der Republik Österreich, 1991), Тəуелсіздікке 10 жыл (2001 ж.), Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл (2006 ж.), Тəуелсіздікке 20 жыл (2011 ж.), Тəуелсіздікке
25 жыл (2016 ж.), ҚР Конституциясына 25 жыл Медалі (2020 ж.), Қазақстан Республикасының Тəуелсіздігіне 30 жыл (2021 ж.), ҚР ҰҒА «Ғасыр ғұламасы» Алтын медалі (2018 ж.), академик Т.Əшімбаев атындағы медаль (Ұлттық инженерлік академия, 2018 ж.), Қ. Сəтбаевтың 125 жылдығына арналған мерейтойлық медаль (2024 ж.), Ұлы Отан Соғысындағы Жеңіске 75 жыл 1941-
1945 ж. (РФ, 2020 ж.), Ұлы Отан Соғысындағы Жеңіске 80 жыл (2025 ж.), ҚазЭУ 50-жыл медалі (2013 ж.), «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» ҚР БҒМ төсбелгілерімен (2003, 2013 ж.), Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің құрметті қызметкері, Халықаралық Инженерлік академияның 10 жылдығы (2000), Қазақтың ұлы сардары «Баян батыр» (2019).
Кадрларды даярлау
О.Б. Баймұратов экономикалық кадрларды даярлауға үлкен үлес қосты. Оның өмірінің 50 жылдан астам уақыты Халық шаруашылығы (Нархоз) университетіндегі оқытушылық, тəлімгерлік қызметке арналды, ол докторлық кеңестердің мүшесі болды, Астана, Алматы, Қарағанды, Мəскеу, Ташкент, Екатеринбург қалаларында қорғалған көптеген ондаған докторлық жəне
кандидаттық диссертациялардың оппоненті болды. Көптеген жылдар бойы

ғылыми қызмет барысында О.Б. Баймұратов жоғары білікті ғылыми кадрлар мен мамандардың тұтас тобын дайындады. Оның ғылыми жетекшілігімен 14 ғылым докторлары жəне 34 ғылым кандидаттары дайындалды. О.Б. Баймұратовтың шəкірттері Қазақстанда, Ресейде, Вьетнамда, Прибалтка
елдерінде табысты еңбек етуде. Олардың көпшілігі ірі ғалымдар мен басшылар болды.
Қоғамдық жəне саяси қызмет
О.Б. Баймұратов жас кезінен бастап үлкен жəне алуан түрлі қоғамдық қызметтер атқарды. Көптеген ғылыми кеңестерді, журналдар мен кітаптардың редакциялық алқаларын басқарды жəне мүшесі болды. 1987 жылы Қазақстанның ғылыми жəне инженерлік бірлестіктері, ғалымдары мен мамандары Одағының президенті болды. 1991 жылы академиктер Ө.А.Жолдасбеков жəне Т.Ж. Жүнісовпен бірге, алдымен КСРО Инженерлік Академиясының қазақ бөлімшесін, одан кейін А.А. Абдуллин, С.Т. Такежанов,
А.А. Құлыбаев, Б.Т. Жұмағұлов, А.В. Болотов, Б.Р. Бекжанов сияқты көрнекті ғалымдар мен инженерлер тобын құрып – Қазақстан Республикасының Ұлттық Инженерлік Академиясын құрды. 1991 жылдан Халықаралық Инженерлік Академияның академигі, 1996 жылы Халықаралық ғылыми жəне инженерлік бірлестіктер Одағының вице-президенті, 1999 жылдан халықаралық Өңірлік даму жəне ынтымақтастық Академиясының академигі.
2003 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі болды. Журналистер Одағының (2010), Қазақстан Республикасы Ғалымдар Одағының мүшесі, «Баян Батыр» халықаралық қоғамдық-қайырымдылық қорының құрылтайшыларының бірі жəне қамқоршылық
кеңесінің Төрағасы, Жаһандық Үйлесімділік Одағы (ГСГ) халықаралық үкіметтік емес ұйымының мүшесі, «ГСГ-Қазақстан» өңірлік бөлімшесінің Президенті болды. 2025 жылы ҚР Президенті жанындағы Ұлттық Ғылым Академиясының құрметті академигі болып сайланды (ҚР ҰƏҚМ № 1-16-7-11/1907-жəне 27.03.2025 ж.). 2015 жылдан бастап көптеген диссертациялық
кеңестерге, кітаптар мен журналдардың редакциялық алқаларына, соның ішінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының, «ҚазЭУ хабаршысы» («Вестник КазЭУ), «Экономика региона» журналының халықаралық Кеңесіне (РҒА УРО Экономика институты, Ресей), «Аудит»
халықаралық ғылыми-практикалық журналына (Ресей) жетекшілік етті жəне мүше болды. 2015 жылдан бастап Сократ альманахының редакциялық кеңесінің мүшесі (Socrates Almanac, Oxford, UK).
Ғалымның жоғары кəсібилігі мен белсенді азаматтық ұстанымы үлкен саясатта да сұранысқа ие болды. О.Б. Баймұратов 90-жылдары –Экономикалық реформа жөніндегі Үкіметтік комиссияның, ҚР ҰҒА Төралқасы жанындағы Экономикалық реформа жөніндегі Ғылыми кеңестің, ҚазКСР Мемлекеттік Жоспарлау Комитетінің болжамдау жөніндегі Ғылыми
кеңестің мүшесі болды. Ол нарықтық қатынастарға көшу, елдегі əлеуметтік-экономикалық дағдарысты еңсеру бойынша алғашқы үкіметтік

бағдарламаларды əзірлеуге қатысты. Ол үшін туған республикамыздың мүдделері бəрінен биік болған жəне болып қала береді. Фактілер бұл туралы көп айтады. Мəселен, 1990 жылы Кеңес Одағы тұсында ол Республиканың егемендігі, өзінің «Теңге» ұлттық валютасы туралы идеясымен баспасөзде сөз
сөйледі, немесе басқа мысал. Ол КСРО геолигия министрлігінің тапсырысы бойынша жүргізілген ірі зерттеулердің ғылыми жетекшісі бола отырып, үлкен инвестициялар, халықтың денсаулығы мен табиғи ортаға орны толмас зиян келтіретін Төменгі Іле көмір бассейнін (уран кен орындары да бар) игерудің жағымсыз салдары туралы объективті баға берді. Оның жəне ғалымдар
тобының ғылыми батылдығы – олар «кім төлейді, сол əнге тапсырыс береді» деген танымал сөзге қарсы əрекет етті. Осылайша, табиғаты бірегей болып табылатын еліміздің тығыз қоныстанған оңтүстігінде экономикалық апаттың
алдын алуға үлес қосылды.
1990-1995 жылдары О. Баймұратов Қазақ КСР жəне Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің XII жəне XIII шақырылымдарының депутаты, қаржы, бюджет жəне банктер Комитетінің төрағасы, ҚР Жоғарғы Кеңесінің Үйлестіру Кеңесінің мүшесі болды. Ол біздің еліміздегі экономикалық өзгерістерді заңнамалық қамтамасыз ету үшін көп жұмыс
жасады, бірнеше рет шет мемлекеттерге сапарларда парламенттік
делегацияларды басқарды.
Ораз Баймұратұлына қазақ халқының жаңа мемлекеттілігінің
қалыптасуына қатысы бар жаһандық геосаяси өзгерістердің қатысушысы болуға бірегей тарихи сын айтылды. 1991 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесінің Республикалар Кеңесінде Қазақстанның басқа да өкілдерімен – төраға А.Əлімжановпен, депутаттар С. Мұқанов, К. Нагманов, Е.Башмаков, П.Своик, Э.Гукасов, С.Жақыпов, Н.Жотабаев, Ш.Башенов, Т.Мансуровтармен бірге
жұмыс істеді. Ол бұл сынақты абыроймен қабылдады жəне КСРО Жоғарғы Кеңесі Республикалар Кеңесі төрағасының орынбасары бола отырып, өзінің азаматтық борышын орындады. 1991 жылы 18-24 желтоқсанда Республикалар Кеңесінің отырыстарында сөйлеген сөздерінде ол барынша саяси төзімділікке,
мемлекеттердің жаңа интеграциясы үшін күш-жігерді шоғырландыруға, өткір саяси, экономикалық дағдарыстан шығуға жəне бейбітшілікті сақтауға шақырды.
Депутат бола отырып, ол өзін ауқымды, мемлекет бойынша ойлаушы саяси қайраткер ретінде көрсетті. Ол үшін ең бастысы халықтың əл-ауқатын жақсарту, Қазақстан халықтарының бірлігін, елдің экономикалық қуаты мен тəуелсіздігін нығайту туралы қамқорлықта болды. ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің Парламентаралық Ассамблеясының
Тұрақты комиссиясының құрамында ол Қазақстанның демократия, қаржы, салық, бюджет жүйесі институттарының дамуына үлкен үлес қосты.Оның Парламенттегі сөз сөйлеуі, заң жобаларына қатысу теңдестірілген, жоғары кəсіби, ғылыми тұрғыдан тексерілген тəсілмен, сонымен бірге проблемаларды қоюдың ауырлығымен ерекшеленді. Ол Қазақстанның Егемендігі туралы Декларацияны, ел Конституциясын, Салық жəне Кеден кодекстерін, меншік туралы, Табиғи ресурстар туралы, Ұлттық банк, банк

жүйесі туралы жəне басқа да көптеген заңдарды дайындауға жəне қабылдауға белсенді қатысты. Терең экономикалық құлдырау мен гиперинфляция жағдайында «1995 жылға арналған республикалық бюджет туралы Заңды» əзірлеу жəне қабылдау кезінде ол мемлекеттік бағалы қағаздарды сату арқылы
бюджет тапшылығын жабудың инфляциялық емес əдісін енгізу жəне
Үкіметтің нарықтық емес, директивалық несиелеу тəжірибесін жою
қажеттілігін негіздеді жəне белсенді түрде қорғады. Бұл, шын мəнінде, елдегі қор нарығын дамытудың бастамасы болды. Қабылданған шара бюджет ресурстарын халықты əлеуметтік қорғауға жұмсалатын шығындарды ұлғайту
пайдасына қайта бөлуге, негізінен елдегі ғылым, білім, денсаулық сақтау жəне мəдениет салаларын жою процесін тоқтатуға мүмкіндік берді.
О.Б. Баймұратов 1993 жылы Қазақстандағы ақша реформасына
байланысты халықтың салымдарын өтеу туралы Заң жобасының
бастамашысы жəне негізгі əзірлеушісі болды (Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 20 қаңтардағы №1515 Жарлығы). Қазақстан Республикасының Халық банкі жəне оның салымшыларының мүдделерін қорғау туралы).
О.Б. Баймұратовтың Алматы қаласы алдында да зор еңбегі бар. 1987-1989 жылдары қалалық халық депутаттары кеңесінің жоспарлы-бюджеттік комиссиясының төрағасы жəне депутаты ретінде ол бюджет қаражатын ұтымды пайдалану, Интенсификация негізінде қала экономикасын дамыту үшін көп жұмыс жасады, ол «Интенсификация – 90» бағдарламасының «əкесі»
болып саналды. 1998 жылы оның ғылыми жетекшілігімен əлеуметтік-
экономикалық дамудың кешенді бағдарламасы жасалды. Алматы 2010 жылға дейін, онда қаланы елдің «Экономикалық өсу полюсіне» айналдыру жəне мұнда ірі қаржы орталығын құру идеясы алға тартылады.
О. Баймұратов еліміздің патриоты жəне əлем азаматы болды. Оның бастамасымен жəне жеке қатысуымен БҰҰ-ға, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне екі үндеу жазылды, онда автор соғысқа, оның ішінде ядролық соғысқа қарсы бейбітшілікті қорғайды жəне «Гармония сана манифесі» кітабын дайындауға
қатысады. Дағдарыстар, катаклизмдер мен қақтығыстар: қазіргі əлемде Гармонияны орнату мəселелері бойынша үш "К" (2012 ж.) жəне басқа басылымдардың жойқын синергиясын қалай жеңуге болады. О. Б. Баймұратов Гармония мен өркениет үшін бейбітшілікті қамтамасыз ету миссиясы бар халықаралық үкіметтік емес ұйым – жаһандық үйлесімділік Одағына (ГСГ) қабылданды. «ГСГ-Қазақстан» Өңірлік Бөлімшесінің Президенті, «Үшінші
дүниежүзілік соғыс қаупі алдында» халықаралық жобасы авторларының бірі болды.
Ол Ресей Федерациясының Федералды жиналысына үндеу жазды, онда О. Баймұратов өз Отанының нағыз патриоты ретінде Қазақстанның аумақтық тұтастығын сенімді қорғайды жəне өз заманының ағартылған ұлтының ғасырлар бойғы мəдени-адамгершілік дəстүрлері бар қазақ халқының ар-
намысы мен қадір-қасиетіне жасалған шабуылдарға лайықты жауап береді.
Қысқаша эссе аясында О.Б. Баймұратовтың барлық жетістіктерін
көрсету мүмкін емес. Ғалымның таланты мен ғылыми қызығушылықтары кең

жəне ерекше алуан түрлі. Оның айрықша ерекшелігі – таңғажайып жаңа сезім, күнделікті өмірде болашақтың өскіндерін көре білу. Ол: «Оптимизм мен өмірге деген сүйіспеншілік – менің жеке басымның негізі» – деді. «Ұлттық экономикалық жүйе» кітабында «экономикалық» адамның, «еуразиялықтың»
ұжымдық портретін қарастыра отырып, ол ұжымшылдық пен альтруизм, шыдамдылық, тəуелсіздік, рационализм, хабардарлық, өркениет сияқты ерекшеліктерді атап өтті. Бұл қасиеттер Ораз Баймұратұлының өзіне толық тəн болды, оны жарқын тұлға жəне тамаша ғалым ретінде сипаттады.
О.Баймұратовтың жоғары рухани қасиеттерін жəне үйлесімділіктерін атап өткен жөн. Ол ерекше, кең ой-өрісімен, жоғары интеллектімен, еңбекқорлығымен, əсерлілігімен, ерік-жігерімен, жоғары өзін-өзі бағалауымен
ерекшеленді. Ол мейірімділікпен, жауаптылықпен жəне жанқиярлықпен ерекшеленді. Шын жүректен жəне құрметпен қарау, ақылдылық пен əдептілік
оның бүкіл ғылыми, педагогикалық, əлеуметтік жəне тазалығы адами өміріне еніп кетті. Ол өз отбасынан күш пен шабыт алды. Ол ата-бабалардың даналығын, заманауи ойлау мен болашақты болжауды, мейірімділік пен талапшылдықты, тапқырлық пен нəзіктікті үйлесімді түрде үйлестірді.
О.Баймұратовтың өмірінде ауыр кезеңдер болды, бірақ олар оның рухани жəне мəңгілікке деген сенімін нығайтты.
2023 жылы О. Баймұратов өзінің «кіші Отаны», туған ауылы мен
мектебіне барды. Бұл сапар оның туған жерімен қоштасуына айналды. О.Баймұратов 2025 жылы 17 сəуірде Алматы қаласында қайтыс болды. Өз өмірін табиғат пен ар-ожданның мəңгілік заңдарымен салыстыра отырып, өмір сүріп, жасай отырып, жоғары, Гармонияға жəне ақылға қонымды барлық нəрсені қабылдай отырып, О.Б. Баймұратов əріптестерін шебер баурап
алды, жастарды қолдады жəне оларға сенім ұялатты.
Ораз Баймұратұлы Баймұратов əрқашан да тынымсыз ұдайы ізденісте болды, ол шығармашылық жануымен, генерациялық идеялар толықтырылып отырды. Ол ешқашан тоқтамады, өзіндік ризашыл сезімде болды жəне соңғы күндерге дейін өзінің
ғылыми жұмысын жалғастырды. Барлық ғылыми жетістіктердің артында өз халқына жəне туған Қазақстанға деген терең мағына мен мазмұнға толы өмірі жəне орасан зор еңбектері тұрды.

Экономика ғылымдарының докторы, профессор Ф.М. Днишев
Экономика ғылымдарының докторы, профессор Ф.Ғ. Альжанова